Travay ek Alyenasyon - Kozri Jean Claude Bibi
15.12.2007
Anba ena enn Transkripsyon enn Kozri lor 'Alyenasyon dan Travay' par Jean Claude Bibi dan LINIVERSITE pu zenn ki LALIT ti fer, Liniversite Sanzman Sezon an Novam 2007.
Sa size ki nu pu diskite zordi la, "Travay ek alyenasyon", li enn de bann size lepli konplike, lepli diskite, anmemtan lepli interesan - e li pa selman konplike, me li osi konplex - dan tu bann konsep, dan tu bann argiman ki ena dan teori Marxist. E ziska zordi, kapav dir, ankor ena buku deba, buku diskisyon lor sa size la, sirtu lor sa konsep "alyenasyon" la.
E donk, mo pa krwar dan 20-25 minit nu pu kapav rant dan tu larzer ek profonder sa size la. Mo pu sey fer li vinn enpe mwen konplike, me anmemtan pa diminye naryen dan seki esansyel dan so konteni.
KONSEP "TRAVAY"
Avan nu get konsep "alyenasyon" la nu bizin pas enn tigit letan lor konsep "travay". Li neseser akoz lemo "travay" ena plizir sans.
Parfwa lemo "travay" li fer referans a enn zafer fizik, enn zafer ki nu kapav tuse. Setadir, parfwa nu servi mo la pu enn obze. Enn tablo, par exanp. Nu dir, "Sa li enn zoli travay sa!" Sa tablo-la, sa desen la, nu apel li enn "travay", me anfet li enn prodwi travay. Nu servi mo "travay" pu ule dir "prodwi travay". Sa li enn sinifikasyon.
Apre, "travay" li osi enn verb. Li inplik depans lenerzi; li enn aksyon dapre bann kapasite fer kiksoz ki nu ena.
E, zordi kan nu koz "travay" ek "alyenasyon" dan sa diskisyon la, nu pe koz li dan kontex enn sosyete kapitalist. Nu pa pe koz "travay" dan lepok feodal, ki ti ena avan, mem travay ti evidaman existe sa lepok la, ubyen dan lepok kan dimunn ti pe al lasas, kas fri. Mem si sa usi enn travay sa. Me, nu, nu pe koz "travay" lepok kapitalist, parski dan lepok kapitalist, travay finn vinn enn aktivite ki pa personel, me li finn vinn enn zafer sosyal. Enn travayer dan prodiksyon kapitalist li pa travay pu limem, li pa fer kiksoz ki limem li pu servi, ubyen gard sa pu li, ubyen limem li al fer trok. (Zordi ena dimunn ki tuzur kapav pe travay dan sa sans la osi, me nu pa pe koz "travay" dan sa sans la.) Nu pe koz travay dan kad proleter dan enn lizinn, dan enn manifaktir. Par exanp, kapav li pe fer sez, li pe fer plim dan sa lizinn la. Nu pe koz kan prodir komodite ki pu vande, enn marsandiz. E kan nu koz prodwi la ki pu vande, nu pe koz donk, e sa enn konsep la li inportan, nu pe koz larzan.
Dan prodiksyon kapitalist, nu vann nu kapasite travay. E an Kreol nu ena enn zoli lexpresyon pu sa zafer ki anfet nu vande. Enn lexpresyon byen presi. Dimunn apel sa so "kuraz". Drol. Dan koze dir "li vann so kuraz", ubyen u tann kikenn dir, "Li nepli travay akoz so kuraz inn fini, li'nn vye, li'nn ler pu pran retret". Nu pa truv li, purtan nu vann li. U lapo pe ize, u selil pe ize, alor u kuraz travay li existe, me u pa truv li. Li kuma kuran. Li existe, pa truv li. Li parey. Nu pa truv lenerzi ki anim nu lame, me li la.
Dan sosyete kapitalist, sa kuraz travay la se saki travayer ena, e saki kapitalist aste. Kan li pu donn u enn saler, avan mem u rant dan travay la, li'nn fini dir u, u pu travay pandan tan lertan e li pu donn u enn som larzan. Sa som larzan la li reprezant pri u kuraz travay.
Travay la presipoz enn matyer premyer osi, koton par exanp, e li presipoz masinn dan lizinn la, e letan u kuraz travay angaz li ar sa masinn la, kan li rant dan relasyon ar sa masinn la, letan li rant an relasyon ek sa matyer premyer la, nu gayn enn prosesis prodiksyon. Dan sa prosesis la, nu truve ki masinn la li osi ena enn valer, matyer premyer li osi, e u kuraz travay osi ena enn valer. Me, sa valer prodwi ki pu sorti la, sa simiz ki pu al vande lor marse simiz, kan nu pu al konn so valer, li pu inklir u saler, pri masinn, pri matyer premyer. Li pu vo enn som larzan. Seki nu pu truve ki valer simiz lor marse, li pu buku plis ki valer tu seki finn met ladan. E se sa ki kapitalist so profi. Li tir li kumsa, dan sa prosesis la.
Alor, sa prosesis li inportan dan explike kifer ena enn zistwar, enn fenomenn, dan teori Marxis ki nu apel fenomenn "alyenasyon".
MO "ALYENASYON"
La, asterla, inn vinn moman pu explik sa mo "alyenasyon" la. Li ase difisil pu konpran konkretman. Parey kuma mo "travay", "mo alyenasyon" ena plizir sans. Enn sinifikasyon mo alyenasyon ki pli komen, si u uver Larousse ubyen get enn kontra later noter, u pu truv marke ladan ki kikenn finn alyenn so later. Ant noter, avwe tu-sa, zot dir, "Li finn deza alyenn enn parti so later". Li ule dir enn lavant. Enn later alyene se enn later vandi. Dan langaz Franse, li ankor existe, dan lepok modern. Li vedir "vendu". Sa vedir si kapav vande kapav osi aste. An Kreol, nu dir sa later la ena enn "lyen" lor li, ena enn but ki pa pu u.
Enn lot sinifikasyon "alyenn", li ule dir "etranze". Lamerik, zordi, kan u debarke dan erport, u pu truve ena enn lake rantre marke an Angle, ALIENS. Langleter osi ti parey. Ondire kuma dimunn lezot planet. Dan fim syans fiksyon ena bann eyliennz. Li ule dir dimunn, sipa kreatir "andeor". Sa sinifikasyon la, li osi, li inportan. Li pe koz enn etranze.
Ena enn lot sinifikasyon "alyene", kot alyenasyon vedir "fu". An Franse dir dan lazil ena "alienés". Lor so lanseyn marke "Asile d'aliénés. Sa so mo ofisyel. Sa sinifikasyon se kan u finn vinn fu. Remarke kan u vinn fu u vinn andeor u lespri. U andeor seki normal. Enn dimunn fu, li pa kapav asimil seki pe pase dan limem ubyen andeor limem. Pa kapav metriz seki ena dan u latet, sipa dan latet lezot dimunn.
Alor, nu pu gard antet tu sa bann sinifikasyon. Lerla nu kapav returne, mazinn tu sa sinifikasyon kan nu ariv sinifikasyon partikilye dan travay dan sosyete kapitalist.
Vit-vit anu get enn lot dimansyon sa konsep alyenasyon la. Sann la la, li osi, li pa neseserman ena enn tre ar sosyete kapitalist. Me servi li. Lontan lontan dan listwar limanite, filozof ti apel kiksoz "alyenasyon relizyez". Relizyon li enn form "alyenasyon" dan lesans ki dan bann relizyon, u truv enn lyen ant imen ek bondye, kot imen, bann dimunn, zot ena serten kapasite ant-ot kapasite travay, kapasite konpran, kapasite rezone, kapasite analize, e kot imen zot vener ubyen ador, enn ubyen plizir bondye ki ena bann kapasite extra-ordiner. Bondye ki zot venere-la ena kapasite ki imen pena. Zot ena kapasite ki imen ti pu byen kontan ena. Enn zafer ki bondye ena, par exanp, se ena kapasite fer mirak. Si li pa kapav fer mirak, so sans pu res bondye lontan, li preske zero. Li bizin kapav fer mirak. Li oblize. Li bizin ena kapasite extraordiner. Enn lot zafer ki karekteriz enn bondye, e mo dute sa enn karakteristik ki imen osi ti pu byen kontan ena, se zame li mor. Li bizin vivan tultan. Si zame li mor, bann la pu avoy li enn gran promne, rod enn lot bondye. Li pu perdi plas. E kan dan serten relizyon bondye-la mor, premye kiksoz li kapav fer, li oblize revinn vivan. Sa li byen inportan. Dan relizyon Katolik, kuma Zezi mor Vandredi, Lindi li releve. Li bizin. Si li pa releve, pu ena enn gran problem dan relizyon. Dimunn pu dir, "Si li'nn mor, bonom, li'nn fini mor, beze, li pa pu kapav sap nu dan difikilte."
Donk sa li inportan. Enn transfer pe fer. Bann kiksoz ki dimunn ti anvi ena, me zot pena, zot transfer li lor bondye. Parfwa nu dir zot "prozet" sa bann karekteristik lor bondye. Ubyen ena zafer dimunn ena, me li pena ase, sa osi li transfer li lor bondye. Par exanp, dimunn li kapav bon. Li kapav ena bonte. Me, so bondye li ena plis bonte. Li mari bon. So kapasite ki imen pena, ki li ti pu kontan ena, li transfer sa lor bondye. Enn dimunn ankoler, li anvi vanze, li ena enn bondye ki kapav tuy tu dimunn kan li anvi kot li anvi. Dimunn transfer sa bann kapasite ki zot ti pu swet ena a enn bondye ubyen a diferan bondye. Dimunn-la inn alyenn so bann kapasite, li inn met sa andeor limem, li inn vann sa kapasite la, bondye inn aste. An-esanz, li, dimunn la, li gayn benediksyon. Li gayn enn sutyen. Li gayn kiksoz an retur. Ubyen li krwar li gayne. Sa fenomenn la osi apel "alyenasyon".
Enan lot zafer, ki return nu ver nu size, ena enn zafer ki apel "alyenasyon sosyal". Ena dimunn li pa travay, li res tusel, li surnwa, li pa kontan sorti, li finn al res lor montayn ubyen danbwa, ubyen mem li res dan lavil, li res tusel, li pa frekant dimunn, li koz tusel. Li pagla. Sa dimunn-la li pa santi li alez, ni anvi alez, dan sosyete. Ni dan sosyete, ni dan lemond antye. Li pa santi li manb dan sosyete. Li alyene. Li lwen. Li finn vinn enn etranze a tu seki otur li. Mem montayn li pa truv zoli, mem kuset soley sa pa konsern li. Li finn vinn enn etranze.
Kan nu get alyenasyon dan sans Marxist, kan explike kot sa sorti, ena enpe, ek ena enn melanz interesan, sa bann diferan sans la.
ALYENASYON DAN SANS MARXIST
Teori Marxist li konserne sirtu par alyenasyon, pa dan lesans ki travayer pa kontan so travay, li alyene pa dan sans li truv sa minant, me plito dan enn fason syantifik. Marx li get sa kuraz travay ki pa truve la, ki kuma elektrisite-la, li gete kimanyer sa, li alyene. Li dir ki samem ki lasurs alyenasyon ki sorti dan prosesis prodiksyon kapitalis.
Nu ti pe gete talerla: Kan travayer pe travay, pe vann so kuraz travay, li enn kapasite imen sa ki li pe vande. (An pasan, mo pa tro kontan sa mo "lafors" travay ki parfwa osi servi, parski travay li pa bizin lafors tultan, ena travay lor kompyuter ki pa servi lafors.) Kuraz travay, li enn kapasite imen sa. Parey kuma u ena enn kapasite truve, tande. Me, kuraz travay li, li pa ena referans a enn sel organn, li anvlop u lekor net sa. Sa kuraz travay la, kan u vann li, li vinn parey kuma enn marsandiz ki ena enn pri. E sa pri la, se pa travayer personelman ki fixe sa pri la. Pa li ki rant dan lizinn li dir patron la kan li rant dan lizinn, dir manager-la, "Ala komye u pu gayne." Kuma individi u pa determinn pri la. U pena okenn kontrol kuma individi. Pri kuraz travay inn fixe par lizinn, parfwa par lalwa, Remuneration Order, bann Award. U kapav sanz pri la parfwa, si kitfwa u organize dan enn sindika avek lafors kolektiv bann travayer, ansam zot kapav dir patron, "Nu pa pu vann nu kuraz pu sa pri la". Me, pa u kuma individi ki kapav exziz enn pri pu u lafors travay. U pa kapav rantre, u dir patron u donn mwa mil rupi par ertan pu sa travay la. Li pu dir u bez u sime ale, li pa pu dakor. So pri li fixe dan enn sosyete kot deza tu bann kiksoz deza ena so pri. U rant ladan parey kuma enn obze, kuma enn prodwi, u rant ladan. La depi delapar: Imen inn vinn marsandiz. Ala dan ki sans nu alyene.
Asterla, nu fer enn ti digresyon ki inportan. Ki ete enn imen? Enn imen li sort, parey kuma enn lisyen, enn plant, li sort dan lanatir. Enn zafer natirel, nu inn devlope dan listwar liniver, nu sort dan lanatir. Me, li pa sifizan pu dir nu sorti dan lanatir, kuma lezot zanimo, kuma plant. Nu sorti osi dan listwar. Sa osi, buku dimunn avan Marx pa ti konpran. Marx dir li vre nu sort dan lanatir, me nu osi sort dan listwar.
Dan ki sans nu sorti dan listwar? Nu finn travers plizir letap, nu finn ena buku fason travay pu gayn lavi. Nu ti ena sosyete ki ti al lasas, lerla nu ti kiltiv later ki pa pu nu dan lepok feodal, nu pa pe rant an detay, me seki inportan se dan listwar ti gayn diferan fason prodwir kiksoz. Kan Marx get enn om ubyen enn fam, li dir nu enn prodwi lanatir, me nu osi enn prodwi listwar. Dan sak lepok listwar, ti ena diferan fason prodir kiksoz pu gayn zafer pu nu viv. Sa vedir prinsipalman manze, bwar, lenz, e atraver lasyans ek dekuvert ek invansyon, inn gayn fason prodwir enn seri lezot marsandiz ek prodwi. Me, fason prodir sa bann zafer finn sanze lepok a lepok.
Lepok kan kuraz travay vinn enn kiksoz ki kapav vande e kapav aste, travayer-la li, alafen dimwa, alafen lasemenn, li gayn enn saler. Li byen inportan nu konpran ki li pa gayn drwa a seki li finn prodwir, li gayn kas pu al aste dan magazin seki li finn prodwir antan ki enn klas, kuma enn grup. U kapav al dan enn lizinn ki ranz simiz ubyen dipin, aste, me zis akoz u travay dan lizinn, u pa kapav pran simiz, dipin, u al u lakaz. Si u travay lizinn loto, u pa kapav pran enn Mercedes u al lakaz, zame! U ramas u kas, u aste u Mercedes si u kapav.
Laplipar prodwi, travayer pa kapav aste. Li pa kapav aste pa selman seki li prodwir, li pa kapav aste ni servi seki lezot prodwir. Parski so valer tro ser, so saler tro ba. Ena enn seri prodwi delix ki prodwir par travayer, ki travayer zame pa pu kapav aste. Li travay ziska li gayn 100 an li pa futi aste ubyen servi sa bann prodwi la. Valer so kuraz travay li feb, e pri sa bann prodwi la tro ser. Li pa dan so domenn al aste.
Sa li extreman inportan parski la nu pe truve ki seki prodwir par klas travayer, pa par enn travayer individyelman me par klas travayer, pa zis dan enn pei, me kuma enn fenomenn zeneral dan sa sistem prodiksyon la, tu seki klas travayer prodwir, parski li apropriye par proprieter lizinn, par konpayni lizinn, li alyene depi travayer. Travay li enn zafer sosyal, me sa apropriasyon la ki prive, akoz nu sistem la li baze lor propriete prive, sa prodwi la li vinn andeor de li. Travayer nepli idantifye ar li, li nepli ena relasyon ni antan ki individi ni anterm so klas. Lalwa ek sistem la anpes li ena relasyon ar seki li finn prodir ar so prop kuraz, sof atraver larzan. Si li ena larzan, si li gayn lotri, lerla li kapav regayn enn relasyon ek so prodiksyon, ek serten prodiksyon. Si li pena larzan, parski sa prodwi la ena so pri, li pa kapav rant an relasyon ek sa prodwi la zame. E mem si kiksoz li bonmarse, e li kapav aste li, si travayer par zur li fer 20, 50, 100 simiz, li pena okenn relasyon personel, ni lintere personel ek sa 20, 50, 100 simiz ki li'nn fer dan enn zurne la. Mem enn zoli simiz, nu kapav truv li zoli, nu swazir dan magazin, sa prodikter ki finn fer sa, ki finn vann so kuraz la, pu li sa, li byen merd. Pu li, sa simiz, si li fer 100, li interese zis ek so prim bonis. Li interese zis pu gayn otan larzan posib, vann so kuraz travay pli ser posib pu li kapav gayn larzan pu li manze bwar, avoy zanfan lekol, parsi par laba, al enn match futborl, bwar enn labyer, parsi par laba. Sa ki finn dir li so rol sosyal ete. U prodwir, donn u larzan, apre u al konsome. U alyene depi seki u ranze. Ala, enn laspe inportan "alyenasyon" dan sans Marxist.
TRAVAY KONZOLE
Bon. La ena enn zafer byen konplike rant anze.
Nu finn dir talerla travayer vann so kuraz travay pu li prodir enn simiz. Li bizin matyer premyer, kuma koton. Me, li osi bizin masinn, seki kud simiz par exanp-la, e la, ar masinn la ki problem la vinn konplike. Sa masinn lamem la, ki pe asize la divan travayer, abe kimanyer sa masinn la inn vinn la? Kimanyer li finn existe? Li finn existe par travay - pa travay sa travayer la, me travay lezot grup travayer ki konn fer sa masinn la. Alor dan sa masinn la, donk, ena kuraz travay bann lezot travayer, kuraz travay pu ki ti pey enn pri. Alor, sa masinn la li form parti kapital kapitalis la, li enn so instriman de prodiksyon, donk, li sipoze, li, form parti kapital. Me, kan nu get byen, seki nu apel "kapital", nu ena tandans krwar ki enn kote dan sosyete ena travay, apre lot kote ena kapital; nu dir ena travayer, apre nu dir ena kapitalis. Me an verite dan kapital, andan kapital (kapital dan manifaktir, dan lindistri, nu pa pe koz kapital kuma later, mem li enn konpozant inportan dan kapital), so valer inn determine avan tu, li osi, par kuraz travay ki travayer inn met ladan. Donk, travayer anfet, kan li pe travay ar sa masinn la, li pa pe travay ar kapital me li pe travay ar travay bann travayer avan li. Apel sa, "Dan kapital ena travay mor," ubyen nu kapav apel li enn "travay konzole" ki dan kapital. Kuraz travay li vivan, tandi ki dan masinn, li konzole, e nu apel li masinn, e nu truve li form parti kapital kapitalis la. Me, kan nu get listwar sa masinn la, nu truve so valer li determine avan tu, so valer ki li ena depann sirtu lor travay travayer parey. Enn travayer vivan pe travay ek travay mor, ki finn sanz so nom, e li makiy sa realite la kan so nom li apel "masinn ki form parti kapital". Andan masinn la ena travay mor. Li mem zafer pu larzan, ki li 5 su, ki li enn biye, ki li lor. Sa li sinbol, parski u bizin larzan pu fer sa esanz la, li osi li reprezant travay mor. Me, avan nu vinn lor larzan, mo get enn zafer debaz.
KURAZ TRAVAY: VALER ITIL, VALER DESANZ
Ena 2 kalite valer ki tu kiksoz dan sosyete kapitalis ena. Enn kiksoz, enn plim par exanp, li ena 2 kalite valer. Enn, enn valer itil, enn itilite. Mem li an lor, li ed mwa avan tu pu mo kapav ekrir ar li. Ki li an lor, dyaman, ki li an plastik, so fonksyon, se seki li fer, li ekrir. Me nu tu kone, sa plim la li ena enn valer an larzan osi. Sa valer an larzan la, nu bizin apel li teknikman "valer esanz". Kapav esanz li pu larzan. Si dime mo ule fim enn sigaret, mo dan bez, mo kapav al dir Alain, mo dir li, "Alain, donn mwa 2 rupi pu sa plim la," mo al labutik, mo aste enn sigaret. Li enn vye plim, si li ti nef li vo Rs 20, me la li vo zis Rs 2 asterla, me li ankor ena enn valer an larzan. Dan sistem kapitalis, valer esanz ki konte. Valer an larzan ki konte. Pa so valer itil. Pa so valer natirel. Kiksoz kapav ena enn valer natirel, enn pom tom depi enn pye, u kapav gayn nitrisyon, me si u vann li, u gayn larzan. Li kapav nuri nu, e nu kapav vann li bazar. Dan sistem kapitalis, valer esanz mari inportan, e parfwa li mem detrir, anfet tre suvan li anfet detrir, lezot valer posib - valer natirel, valer itil. Enn dimunn si li truv mwa ek sa plim an lor la, li kapav dakor pu tuy mwa, pa pu li servi plim la, me pu li vann li, pu li gayn so valer larzan. Li nepli truv so valer itil, li kapav enn ilitre, li pa kapav servi li, li pa'le servi li, me li pran sa totalman pu so valer larzan. Ar sa li pu gayn rupi.
Lerla, dan sosyete kapitalis, kuraz travay inn gayn enn valer desanz, li osi. Me, seki paradoxal, pu kapitalist-la kuraz travay li pa enn valer desanz pu li. Pu kapitalist, li enn zafer itil. So vre natir kuraz travay, sa, li itil. Sa li paret paradoxal. La, kot problem la ete. La mo kapav dir sant problem la ete. Kan enn kapitalis get enn travayer, li dir, "Sa li enn bug itil pu mwa sa! Li pu travay! Li pu fer simiz, e mwa mo pu donn li enn ti-saler, simiz pu ena tel valer, mo pu fer profi." Donk, pu kapitalist, travayer-la itil. Sa lafors la, sa kuraz travay la, li itil pu li. So valer itil (an Angle apel sa "use value") inportan pu li. Li rezon kifer kapitalist bizin li. Me, pu travayer la limem, kuraz travay li kiksoz ki vreman itil, li itil pu u kapav travay, li itil u ena sa kuraz la dan u lavi. Me, travayer vann sa. So prop lafors travay, ki enn zafer itil pu li, li finn vinn enn marsandiz pu li li-mem, li vande. Kan u byen gete, prostitisyon li mem zafer. Enn zafer ki pa neseserman ena enn valer esanz, u vande, pu larzan. Seki vedir, enn kiksoz ki par so natir pa neseserman vandab, me dan sosyete li vinn vandab, dan serten kalite sosyete, li vinn vandab. U kapav separ u avek u prop kuraz travay. U kuraz travay al andeor de u.
Li pa tultan kumsa. U kone, pran sistem esklavaz, par exanp, enn kapitalist li pa aste u kuraz travay, sa lepok la, non. Li pran u net. Nu pa dir esklav inn vann so lafors travay ek so met. Sa montre ladiferans ant kapitalist ek esklavazist. Esklavazist li pran u latet ziska lipye, granmatin ziska tanto, u lekor u lavi, net. Li pa met enn pri lor valer u travay. Li donn u manze bwar, karbiran, pu u kapav tini dibut, travay ankor. Se tu. Seki li panse lor u, se li donn u manze, bwar, lapay pu dormi, u kapav travay pu li. Kapitalist non. Li aste zis u valer, u itilite. Li transfer enn zafer itil an enn zafer larzan. Anfend kont li fer u vinn enn som larzan. Enn obze.
E se la, ki Marx servi enn mo spesifik. Kapitalis inn pran enn zafer ki pa enn obze, li finn fer li vinn enn obze, li finn obzektifye li. An Angle, nu dir enn "objectification" ubyen "reification" ki arive. U vinn enn kiksoz. U vinn enn kiksoz kuma enn per sulye, enn simiz ki finn fer, u pa vinn plis ki sa dan sosyete.
E dimunn realiz sa. Enn pake dimunn kapav vinn fu, me buku dimunn pa bann gran kuyon. Enn pake dimunn, sirtu travayer byen kone, dan enn fason ubyen dan enn lot, ki pe arive. Ena travayer kone ki li finn devini dan sistem kapitalis. Li konpran enpe ki pe pase. Parski byen suvan, kan li nepli itil, li kone ki pu arive. Tank anplwayer truv li itil, pey li. Si enn anplwayer, pu enn rezon ubyen enn lot, pa truv li itil, li fu li deor. Met li deor. Parski pa pu al fer profi ar li. "Pena lavenir ar twa," li dir. Li larg u. Apel sa redundancy, VRS, pe re-organize, tu sort restriktirasyon. Tu sa zistwar li fer ar u. U nepli itil. U finn vinn enn lamerdman pu li, plito lerla. Lerla, li larg u. Akoz sa, buku trvayer dir, "Tanki mo ti ena kuraz, mo ti korek. Aster, fini ar mwa. Tanki u ti bizin mwa, korek. Aster, u pa bizin mwa." Sann ku la, ki ariv travayer la? Li enn obze li. An antye. Li alyene net depi so travay. Li bizin al rod enn lot dimunn, enn lot marsan ki pu aste so kuraz, enn lot anplwayer. Li bizin larzan. Parfwa li kapav vann so lekor mem. Li kapav vinn enn taper, si lefo. Vann so lafors, so kapasite bat dimunn, pu larzan. Ubyen li vann so lekor dan prostitisyon, ki li enn fam ki li enn zom. Parski li konpran byen ki li bizin larzan pu viv.
"VALER" IMEN
Dan enn lot fason, alor, donk, nu revinn pwen depar. Travay li esansyel pu viv. De tu tan, dimunn ti pe bizin travay pu viv. Par "travay" mo pe dir la, sa kapasite depans lenerzi pu viv, pu gayn manze, pu gayn bwar, pu nu res vivan.
Mem dan lanatir kot ena zafer manzab, ena zafer pu manze bwar, me li pa zis tom dan labus. U bizin fer zefor al rod li, al pran li, sers li, plant li, fer kiksoz. Travay, samem ki permet lavi kontinye. U pe depans lenerzi pu nuri u lekor, pu gayn nitrisyon, parski san manze, u mor. Travay, ki pwen depar kifer lavi kontinye, ki esansyel pu lavi kontinye, li extrememan inportan, me purtan dan sosyete kapitalis li trete parey kuma u tret nerport ki obze, enn per savat, enn simiz. Li finn vinn dan mem kategori. Sa vedir li finn vinn enn komodite. Li finn vinn enn senp marsandiz.
Donk, li pa etonan dimunn pa tultan dakor ek sa. Enn dimunn, enn imen, li ena pa zis so kuraz travay, li. Li ena so rezonnman, li ena panse, li ena kiltir. Li ena tu sort lide dan so latet.
E parmi lide ki li ena dan so latet, dimunn inn dir li dayer, "Me, u enn zom, u enn fam. U ena valer!" Dan bann lalwa, dan bann Konstitisyon, dir kiksoz pli inportan dan lemond, imen. Deklarasyon Iniversel Drwa Imen dir u u ena enn mari linportans. Dapre lalwa, si dimunn tuy u, li pu al bez 25 an prizon. Lavi se sakre. Pa gayn drwa tuy dimunn. Pa gayn drwa bles dimunn. Enn pake lalwa ena. Dir u u ena valer, u ena dinite. Vremem u ena tu sa dinite la. Me, kan nu get nu sistem ekonomik lor ki tu lezot zafer fonksyone, ladan, travayer, dimunn, inn redwir, avan tu a enn marsandiz, ki dispozab, ki vandab, e ki parfwa mem vinn invandab kan li finn deteryore, li finn gate, u skil feb, u nepli ena sa kuraz la.
E seki vedir donk, travayer, antan ki individi ubyen an-mas, li get so prop prodiksyon kuma enn zafer ki andeor li, ki pa konsern li, parski li pena akse mem seki so prop prodiksyon, parski sa inn apropriye par klas kapitalist. Kiksoz ki li li fer, li travay sosyalman, me sosyete napa rann li tu seki li fer. Nek rann li enpe lamone pu li viv, pu li pey so lwaye, pey CEB, parsi par laba, li fer so bann depans. E la, donk, dimunn la, kuma enn dimunn asterla, pa kuma enn travayer, li mari lwen ek tu sa sistem la, li alyene, parski inn anpes li ena enn lintere, ena enn kontrol lor seki li finn prodir.
LOTORITE
E anmemtan, letan li pe vann so lafors travay-la, ena enn lot kiksoz ki patron ena lor li. Apel sa lotorite. Ena enn yerarsi. Apel sa direkter, manager, supervizer. Donk travayer la so bann muvman inn determine, kuma enn dimunn. "La pu ena enn brek 10 minit, kas enn ti-poz", "La, tanto, pu ena overtaym", "La Dimans ena komann prese, sori, pa pu kapav al maryaz to kuzin, ena overtaym." Parsi par laba. Donk so lavi net kontrole. Li pe vann so kuraz travay, me gete ziska ki pwen kapitalist pe gayn kontrol lor so lavi personel, so lavi kuma enn et sosyal ki ena fam zanfan, lezot lintere, kimanyer so lavi net direkteman infliyanse par enn lafors ki andeor li, setadir, sa konpayni pu lekel li travay la, sa manager la, sa direkter la.
Travayer, kuma dimunn, na pena enn kontrol. Li su lotorite. E sa li pa enn kestyon li kontan ena sa lotorite lor li la. Li pa kontan ditu. Apel sa, li manz so ku. Parfwa li amerde, li bat patron enn kut feray, arive sa. Me an zeneral, li oblize manz sa ku la. Parski si li pa manz sa ku la, ena enn lot zafer ki deryer sa patron la. Pu ena Lakur, pu ena Mazistra, e si tro fer enpe dezord, pu ena Larme, e pu ena kut bal lor li. Sa, li pa par pir kwensidans ki ena tu sa bann zafer la. La! Ena enn kor degard dan kwen lari laba! Par expre ena enn kor degard, par expre ena sa bann prizon la, par expre ena sa bann larme la, pu ki sosyete fonksyone. U ena 10,000 travayer dan enn lizinn laba, mazinn u sa 10,000 travayer inn amerde ek patron la, ki bez pu leve kont sa 20-15 patron ek supervayzor la? Akoz samem pa tro lwen, u pu truve tuzur ena enpe ranfor rayot, lapolis, etc la. Presizeman parski kot ena konsantrasyon travayer, ena sa kontrol sosyal la, ki li osi anmemtan enn kontrol militer, polisye, ek lalwa ki ankadre sa sistem la.
E tre suvan, alor, ena dimunn pa tro kontan rant dan sa langrenaz la. Zot prefer dir, "Mo al plant enpe gandya lor montayn!" Li pa etonan lezot dir, "Mo fim gandya anplas mo amerd mwa, mo al travay 10 ertan par zur. Ki mo gayne ladan?" Li pa tro agreab, kan to realize. Leve 6-er granmatin, lev piti, beyn piti, al isi, al laba, al dibut lor bistop, al lizinn, travay 10 ertan, apre u gayn Rs 6,000 par mwa?" Li pa evidan ki li kiksoz mari interesan pu fer pu lavi. Li pa evidan li kiksoz mari interesan fer pandan 25 an 30 an u lavi u fer sa. E u kone u papa ti fer sa parey, ubyen u mama ti fer sa parey. Li pa etonan dimunn dir, "Avoy mwa merd do, mo vinn ipiz" ubyen truv tu sort fason, ki li dan lalkol, ubyen lezot fason, u pu sey sort ladan. E parfwa u pu fer tu lede. U al travay, apre tanto, u rant lakaz, u tape, u bwar. Ar sa beze u ramase dan lizinn, u pa santi u enn manb itil dan sosyete.
Akoz samem, u pu truv sa alyenasyon ki pran form sibzektiv, u pe viv sa, u pe truv sa enn bezer travay.
Me sa alyenasyon sorti - so lasurs, setadir - li sorti dan sa prosesis ki pe existe dan travayer so relasyon ek kapital, dan so relasyon ek masinn, ek dan so relasyon ek larzan. Parski larzan li sinbol siprem lefet ki tu kiksoz ena enn valer desanz. Akoz samem, plis u ena larzan, plis u ena puvwar. E ki kiksoz enn kapitalis ena plis ki tu? Se larzan, e kapasite dimunn ena pu fer larzan pu li - pa pu sosyete, pa pu u, travayer, me pu li - ki inportan dan sosyete kapitalist. Donk larzan dan sosyete kapitalist li vinn enn sinbol extra-ordiner de puvwar. Akoz sa kapitalist ena puvwar. Akoz sa li fezer. Dimunn kone, zot dir, "So larzan ki pe koze la." Nu fini konpran ki larzan ena enn puvwar sosyal extraordiner. U kapav kuyon, u kapav pa rezonab, me si u ena enn ta milyon, enn pake respe u gayne. "Korek bos?" "Wey, wey!" parski u ena larzan. Kapav zur u deryer u ledo, me divan u, "Wey! Wey, korek!" Rekonet sa puvwar la, sa li inportan terib.
Ala mo finn poz problem la. E li enn problem mari grav. Seki nu pe konpran pli presizeman se kifer sistem kapitalist, li enn sistem destriktif pu dimunn. Depi A ziska Z li detrir dimunn. Li fer dimunn vinn pa dimunn. Pu met li dan enn sel fraz: li fer u vinn andeor umem. Li anpes u et seki u ti kapav ete, seki u natir ete, non selman li anpes u vinn sa, me li transform u an enn kiksoz ki pa valab ditu, a enn vilger marsandiz. E donk, dan enn sans u alyene, u lwen. Letan u vann u kuraz travay, u pe vann tu u potansyalite, seki u ti kapav devlope, seki ti kapav fer u epannwir kuma enn dimunn.
E akoz sa, ki alyenasyon, u pa pu kapav rezud li fasil. U pa kapav rezud li par u bwar Red Bull, swa Prozac, li pa pu redwir si u lir enn bon liv, non. Bizin get so lasurs. Bizin transform lasosyete. Transform sa fason ki prodir marsandiz. Anfet bizin enn sosyete ki prodir plis bann zafer itil, bann zafer ki dimunn bizin pu viv konfortableman, pa pu fer larzan.
Kan larzan finn vinn sinbol siprem ek reprezant tu puvwar sosyal, ena enn kiksoz ki arive: prodiksyon fer pa pu fer kiksoz ki bizin, me zis pu fer prodiksyon. Setadir, lontan dimunn ti fer komers, swa trok, u donn kikenn larzan pu u gayn kiksoz ki u bizin. Asterla, fer komers inn vinn fer komers zis pu fer komers. Kikenn aste kiksoz ar kikenn pa parski li itil, me parski li pu fer larzan depi enn lot kuyon, li. Komers pe fer zis pu fer larzan. Lontan ti ena komers pe fer, parski enn bann dimunn ti fer enn kalite prodiksyon pu konsome plizumwen direk. Asterla, prodiksyon pu konsomasyon direk nepli inportan. Kan dimunn pu aste li, saki inportan, zis fer larzan. La, li mari grav. Parski valer itil, pe disparet. Alor, ena tandans tu kiksoz ki u gete, dan u latet, u dir, "Ki mo pu gayne ladan? Ena enn pitay pu gayne ar sa?" Si pena pitay, gaspiyaz. Avoy merd. Sa vinn enn-de problem kan nu pe rod enn solisyon-mem.
La, natirelman, mo pa finn tus solisyon. Me, sa li enn bann difikilte kan, par exanp, u rod fer enn revolisyon pu transform sosyete, ubyen u resi fer enn revolisyon, u rod transform sosyete, problem prinsipal se pu "de-obzektifye travay". E sa li pa fasil. Parski tu langrenaz sosyete avan la, inn telman zeneraliz sa obzektifikasyon, kan u rod sanz sistem prodiksyon, ena sa problem u bizin kontiyn donn dimunn saler, e saler li pu an gran parti, ondire pe kontiyn aste kuraz kuma marsandiz pu ankor enn bon moman determine. Me, u pu kapav ranvers sa tandans la, kan sosyete net pran kontrol saler seki pe travay. Alor, dan enn sans, dan enn serten moman, dan enn lot sosyete, enn sosyete sosyalist, atraver sistem distribisyon, u kapav atak sa alyenasyon la. Me, li byen konplike, e ena buku deba lor la.
Mo aret lamem pu zordi.
J C Bibi, Novam 2007
