LALIT Calls for Profound Changes in Democratic System (in Kreol)
20.08.2019
Buku komantater politik pe truv sityasyon politik pe vinn deplizanpli farfeli. Me, problem la pa ti kumanse ar Kavi Ramano pe al zwenn MSM, ni avek enn Parsyel fantom enn-de mwa avan Parlman disud. Problem la se nu pe kontiyn viv dan enn sistem ki pe skleroze, ki mem dan leral, kan nu ti bizin pe kree enn demokrasi pli vivan kot tu dimunn ena enn lintere ladan.
Get ki finn arive depi dernye eleksyon zeneral. Sa MMM ki ti elir an 2014 finn tutswit eklate, e grup Ganoo ti sorti depi MMM. Asontur, Grup Ganoo inn eklate an mil morso, e enn morso ladan, Kavi Ramano ki ti syeze kuma Indepandan, finn anonse yer li pe al zwenn MSM.
Kote Lalyans Lepep, so Lalyans inn dire de banane. Li osi finn eklate kan PMSD kite an Desam 2016.
E, nu res tase dan enn sistem kot Premye Minis ena tro buku puvwar vizavi Parlman, e bann eli, osito zot eli, zot res anplas.
Dan LALIT, nu pronn 2 sanzman inportan, e pa tro difisil pu amene, 2 sanzman konstitisyon, enn-liye-ar-lot, pu ki ena kontrol demokratik lor Lexekitif. Li Lexekitif (Premye Minis dan Kabine), seki nu apel “Guvernman” ki reyne ant 2 eleksyon. E se li ki ena tro buku puvwar. Li fer seki li ule. (Tanki nu pa mobilize pu fors li fer seki lamas dimunn ule li fer.)
Alor, LALIT dir bizin mobilize pu 2 sanzman konstitisyon.
Dabor, bizin plis puvwar dan lame elekter ant 2 eleksyon, puvwar elekter vizavi so eli, setadir vizavi depite ki elekter finn elir dan Parlman. Manyer LALIT propoze pu fer sa, li atraver enn sinp drwa revokasyon par petisyon elektoral. Sa sistem la uver posibilite pu dimunn ki tom dakor, zot siyn enn petisyon elektoral ki donn rezon kifer bizin tir enn depite, setadir revok li depi Parlman. Komiser Elektoral fer enn spot chek, e si tu an-ord dan petitisyon la, syez depite la kase, enn parsyel deklare. Sa li swiv enn prinsip debaz dan demokrasi – seki elir enn kikenn bizin kapav tir li. Dan tu sindika, tu koperativ, tu lasosyasyon Moris, depi pre 100 an asterla, dimunn deza swiv sa prinsip la. Parlman bizin benefisye enn tel aprofondisman demokrasi.
Li pa tro difisil. Dayer dan Gran Bretayn depi lane 2015, ena enn sistem revokasyon depite. U kapav al gete lor internet, li apel “right of recall”. Pa zis an teori sa. Li existe dan lapratik. Atraver enn petisyon elektoral, elekter finn anfet kas syez 2 depite lor zot 650 par la sa lane la, e finn fer eleksyon parsyel 2 plas, ranplas tulde. Dezyem la, sa mwa la-mem, Ut 2019, fek fer. Li finn pli fraziliz guvernman Boris Johnson, akoz li finn perdi enn syez.
Alor, seki bizin isi, se donn drwa elekter pu tir enn depite si li fane, si li sanz parti, si li pa respekte so program – mem li enn minis, mem li premye minis. Li sinp. E lefet ki sa posibilite existe, li pu fer depite azir pli byin.
Me, ena enn dezyem sanzman ki neseser Moris. Fode ena plis puvwar dan lame sa bann eli (ki asterla nu, nu pu kapav kontrole) vizavi Minis ek Premye Minis, setadir vizavi Lexekitif. Bizin ena plis depite, idealman nu tu ti bizin depite me li difisil nu tu zwenn ansam, e osi bizin ena mwins Minis. Bizin diminye pansyon Minis ek depite e fer li pu selman enn nomb limite lane pu kuver fre plis depite. Seki inportan se bizin ena enn lafors nimerik -- plis depite -- vizavi lexekitif. Get dan UK, pu pran li kuma lexanp, ena 650 depite par la, enn 20-enn Minis. Get so proporsyon. Isi nu ena 70 depite ek 20 Minis par la, e si nu azut PPS, Spiyker, Chief Whip, sipaki ankor, suvan pa res bakbenncher, setadir eli kote parti politik dan Guvernman.
Anmemtan ki plis an term nomb, bizin ena enn sistem kot apre eleksyon zeneral, kan kawnting fini, tu nuvo parlmanter zwenn, elir nuvo spiyker anplas-anplas, e lerla al delavan avek eleksyon Premye Minis. Kuma li ete, Prezidan nom li. Me, sa pa demokratik. Bizin elir li. Kifer elir li? Pu ki sa prinsip seki elir dimunn kapav retir li, rant an viger. Lerla Premye Minis swazir so Kabine, amenn li divan Parlman, fer vot so Kabine. Lerla nu prop eli, setadir Parlman, bizin kapav revok enn Premye Minis, ubyin revok nerport ki lot Minis, ubyin Kabine net.
Kumsa nu kapav rezud buku problem ki dimunn suvan rod rezud par inpoz tu kalite represyon ubyin birokrasi, ubyin tipti rakomodaz. Kumsa nu kapav amenn plis demokrasi, pa mwins, kan ena enn problem.
Fode pans tultan, kuma nu dan LALIT fer, anterm plis demokrasi. Kumsa ki nu vinn propoz plis demokrasi dan lame lamas dimunn ki elir depite pu zot kapav revok enn depite, e plis demokrasi pu nu bann eli kapav revok enn Minis ubyin Premye Minis.
Si ena plis demokrasi kumsa, li vinn pli posib pu lamas dimunn obliz bann parti politik, e zot eli, ena enn program dan zot lintere, e respekte enn tel program. Par exanp, lamas dimunn bizin kreasyon anplwa. Lamas dimunn bizin asire ki dan pei ena prodiksyon ki donn tu dimunn enn plas travay. Tu dimunn bizin kapav asire ki pena koripsyon, pena polisyon debride par patrona. Tusala li depann lor enn kontrol demokratik lor bann eli. E li depann osi lor Parlman demokratikman eli, e revokab a tu nivo, gayn kontrol lor kimanyer servi larises pei, e mem lor kimanyer prodir li, kimanyer partaz li. Fode pa nu kontiyn aksepte ki ena enn grup siperyer ki li, li gete kimanyer lekonomi opere, so drwa divinn, lerla aksepte tu so desizyon li pran kuma lamone kontan swa luvraz bondye. Demokrasi vedir tu dimunn egal. Se sa ki nu pe vize.
E sistem aktyel pe donn buku prev ki li dan leral. Bizin organize, reflesi ansam, azir ansam politikman, pu kree enn nuvo kalite sosyete. E pu sa nu bizin, kuma mwayin fer li, ogmant demokrasi.
Ala, travay politik divan nu.
