Galleries more

Videos more

Audio more

Lalitmauritius · Stop vyolans polisyer

Dictionary more

LALIT Open Symposium: Lindsey Collen on The Land Question and Decolonization (in Kreol)

07.08.2018

[Sa papye la ti prezante par manb LALIT Lindsey Collen dan Sinpozyom Uver ki Lalit ti fer le 28 ek 29 Ziyet 2018. Li ti koz zis 15 minit, alor so prezantasyon ti enn rakursi depi sa bann not la. Nu pe donn zot an-detay pu piblikasyon.]

Kestyon Later: Dekolonizasyon – Enn-de Lide kimanyer fer li

Moris, kan nu dir “later” nu ule dir later-lamer. Anfet Moris, par sa definisyon la, li 2.4 milyon kilomet kare, setadir li parmi 10-20 pli gran pei omond (1). Me, enn fe interesan: frontyer pei la pa ti fixe kan Moris ti gayn so Lindepandans 12 Mars 1968. Ziska ler, seki interesan pu Sinpozyom, lamas dimunn Moris ena mem degre kontrol lor later-lamer zordi ki nu anset ti ena lepok esklavaz-langazman: setadir nil. Me, sa li selman ziska ler …

Part I

Frontyer

Moman Lindepandans, Grand Bretayn ti ena telman gran traka kimanyer kasyet lefet ki li finn kokin Chagos depi Moris ki le 12 Mars 1968 li finn kit enn Konstitisyon ki pa mem spesifye seki esansyel pu enn nuvo pei: so frontyer fizik. Li finn rabas enn sel ti fraz, enn fraz ase deblatere, lor la.

Sa “deblatere” la ti enn parmi bann manev neseser pu ki Lindepandans al delavan kan Grand Bretayn tuzur pe kasyet so krim otur Chagos – deza Novam 1965 li ti fini komet enn premye krim, enn espes Orders-in-Council Larenn ki finn detas Chagos depi Moris, e sa finn defye enn rezolisyon spesifik Nasyon Zini pu li pa fer sa. Sa vedir li enn pwisans voler. Enn lot krim li ti komet e re-komet, pandan ankor 5 an: deplasman par fors tu abitan Chagos inklir so lil prinsipal, Diego Garcia. Apre, li finn su-lwe Diego Garcia, kuma li ti deza konplote ar Lamerik pu fer. USA li enn pwisans reseler. Zot ti dir zot pu sipozeman met dibut enn “stasyon kominikasyon”. Me, sa finn transforme dusman-dusman an baz militer monstriye. Diyl ant UK ek USA, ti Lamerik gayn Diego Garcia, UK gayn sumarin Polaris, ki propilse par nikleer e ki sarye zarm nikeer, depi Lamerik pu enn pri Gran sold, Gran bradri.

Premye fwa ki frontyer Moris ti rant dan Konstitisyon ti selman kan Moris vinn repiblik 12 Mars an 1992. Sa ti 24 an apre Lindepandans. Moris ti definir dan Seksyon 111 pu inklir “lil Moris, Rodrig, Agalega, Tromlin, Cargados Carajos ek Arsipel Chagos, inklir Diego Garcia e nerport ki lezot lil ki dan Leta Moris” osi byin ki so dilo teritoryal ek so “continental shelf”.

Li interesan ki pei Moris, kan li ti enn koloni Britanik, ti pli suvan apel “The Mauritius”, setadir avek enn lartik, “the”, ki vedir ena plizyer lil ladan, kuma nu dir The Seychelles. Plitar, pu Moris, li vinn “Mauritius” tu-kur, e mem pli suvan li vinn “Lil Moris”, ubyin “L’Ile Maurice”. Bliye lintansyon deryer sa sanzman la, lefe res parey: kan diminye pei depi “The Mauritius” ziska “L’Ile Maurice” li ule dir pei la, etan li zis enn lil asterla, li pa kapav – ni lozikman ni gramatikalman – kontenir enn lot lil: Lil Diego Garcia pa kapav dan Lil Moris. (Enn lil pa kapav dan enn lot lil, omwin petet li dan enn lak dan enn lil); e li pli difisil ankor pu enn arsipel, kuma Chagos, rant dan “Lil” Moris. Alor, sa konversyon depi enn apelasyon a lot, li kapav inosan me li zwe dan faver konplo Anglo-American – enn konplo ki vinn piblik selman an lane 2000 dan zizman Royal Court of Justice dan premye ka Olivier Bancoult kont Britanik, lor nom Chagosyin. Vo lapenn lir sa zizman la, anpasan.

Sa falsifikasyon kot apel pei Moris “enn lil” telman ankre dan nu lespri ki u gayn bann zafer tutafe ridikil. Binod Bacha, sef servis sivil – ki ti ena nom gate “Leta” akoz depi Lindepandans ziska zordi kan li fini pran retret, limem ki pli kone ki ete “leta” Moris – kan li pas komann pu nuvo paspor Repiblik an 1992, enn gro gro tennder, li fer zot inprim “Republique de L’Ile Maurice” an Franse lor tu sa santenn milye paspor la. Ti bizin, malgre enn gran depans, detrir zot, aste nuvo.

Zis an 2017, 49 an apre Lindepandans, ki Leta Moris – avek enn gran kudme Linyon Afrikin ki finn pran ledevan – finn finalman met suvrennte Chagos divan Lasanble Zeneral Nasyon Zini pu enn rezolisyon formel. Rezolisyon ti vote 94-15. UK-USA ti ase akable. Sa Rezolisyon ki anfet responsab trenn Gran Bretayn divan Lakur Internasyonal (ICJ) dan Lahay – asterla-mem, kan nu pe zwenn dan sa Sinpozyom Lalit la. Premye sesyon ICJ li le 3 Septam.

Alor, sa li form parti kestyon later. Pei la pankor dekolonize anterm teritoryal. Chagos, inklir Diego Garcia, li tuzur su lokipasyon, su lokipasyon militer lalyans UK-USA. Enn lalyans ki Prezidan Lamerik Donald Trump asterla pe kalifye kuma avek enn lalyans ar enn so lennmi (“foes”).

Tromlin, li osi, li su lokipasyon – par Lafrans, kolonizater depi avan Britanik. Mem si program prezidansyel 1981 Francois Mitterand ti anons restitisyon Tromlin a Moris, kan li vinn opuvwar, Mitterand avoy so program enn gran promne. Alor, kolonizasyon li travers moman Lindepandans. 50 an finn pase. Ena tuzur kolonizasyon alinteryer frontyer Moris.

Ki linportans sa ena? Li inportan, dabor, ki nu gayn enn kontrol demokratik lor e Tromlin e Chagos, inklir Diego Garcia – pu arondi dekolonizasyon. Me dezyeman, ena zafer grav ki arive kan ena sa bann plas lor bul later ki res dan lonbraz, an-kasyet, kot pena lalimyer demokratik lor zot. Lager inperyalist USA kont Vietnam finn servi baz Diego Garcia. Lager ilegal, kuma lager kont Irak, finn servi Diego Garcia kuma tranplin pu USA bombard lavil Irak. Inn atak e bombard Afganistann depi laba. Finn gard prizonye ilegal laba, tortir zot, e finn kontiyn niye sa, lane apre lane. Zarm ek matyer nikleer kapav stoke laba, kont trete baynding kuma Trete Pelindaba pu enn Lafrik San Zarm Nikleer. Parey pu klesterbom. E trwazyeman, li bon ki nerport ki larises, mineral ubyin lezot zafer, ki ena dan tu sa lamer la, li vinn pu dimunn ki res pre laba. E pli inportan ki tu, li normal ki Chagosyin kapav vizite ubyin al reste, ki tu Morisyin gayn lib sirkilasyon dan pei antye, e ki nu kapav fors fermtir sa baz la.

Alor, sa premye seksyon sa papye la, li lor linportans zeo-politik enn laspe kestyon later. Chagos tuzur later kolonize. Diego Garcia tuzur okipe militerman. LALIT enn parmi bann lorganizasyon ki finn met, e finn gard, sa tem la lor azanda politik dan tu sort kalite fason – petisyon, veye, lagrev lafin, forom, deba, liv, magazinn, lartik zurnal, manifestasyon, lamars, konfrontasyon ar lapolis ek RIOT, ka lakur akoz manifestasyon ilegal – e nu finn gard size la lor azanda san-ses ziska nu reysi gard li lor azanda internasyonal atraver obliz Guvernman Moris al divan tribinal internasyonal – dabor divan Tribinal UNCLOS (Konvansyon Drwa Lamer) kot leta Moris inn ranport laviktwar kont Grand Bretayn ki ti finn dekret enn Park Marin kuma enn astis pu kokin suvrennte. Sa viktwar la vini an 2015. Dan enn zizman minoriter inportan (2 lor 5 ziz), bann zis inn dir ki, dapre zot, Tribinal UNCLOS abilite pu desid suvrennte, e suvrennte la li pu Moris. (Lot 3 ziz inn statye ki zot pa abilite pu desid suvrennte).

Apre sa, LALIT finn parmi lorganizayson ki finn gard presyon politik konstan ziska ki leta Moris al get Linyon Afrikin, lerla al get Lasanble Zeneral Nasyon Zini, e met enn ka divan ICJ, Lakur Internasyonal UN dan Lahay. Tu sa diferan aksyon form parti enn stratezi pu gayn kontrol demokratik lor later ki finn res kolonize par klas dirizan pei inperyalist. Tu sa diferan aksyon politik, zot tu reprezant tantativ pu sanz balans defors deklas dan Moris, e pu anmemtan kontribiye pu ki klas travayer Amerikin ek Britanik anpromye, kone ki zot Guvernman finn fer lor zot nom, e lerla kapav opoz sa, e fer zot ris kales, ale.

E, sa amenn nu kot dezyem laspe “kestyon later”: kisannla posed, kisannla kontrol, later prodiktif agrikol Lil Moris an partikilye? (Lil Rodrig, laplipar later li propriete Leta, ki lerla donn bay planter ek elver; Rodrig pli avanse sosyalman ki Moris lor la parski Moris tablisman dominn tu later agrikol dan stil kolonyal pir.) Kan Chagos libere depi kolonizasyon, nu bizin anpes li tom su kontrol lintere kuma tablisman, setadir kapitalist pu zot fer tu kalite proze ki fer ditor – kuma IRS, terin golf, etc.

Part II

Propriete/kontrol later prodiktif

Seksyon prinsipal sa papye la li lor propriete e kontrol later lor lil prinsipal Repiblik Moris, Lil Moris. Eski so form propriete, so form kontrol finn dekolonize?

Depi lepok kolonizasyon Franse, kan Konpayni Dezind, Lerwa, ubyin Napoleon, ti donn konsesyon later ar seki li anvi, sa form propriete prive lor later finn persiste ziska lafin reyn Franse, atraver reyn Britanik net, setadir atraver esklavaz-langazman, vini mem, travers Lindepandans, tu, propriete later ek kontrol lor later napa finn sanze. Zis tablisman Rose-Belle Sugar Estate ti nasyonalize an 1973. Leres later finn res dan mem form propriete ki lepok kolonyal Franse. Zordi, Leta post-kolonyal pe donn tablisman tu kalite fasilite pu li bayant so later agrikol, stil-IRS (e pli pir) ar milyoner depi deor, alor nu pe kumans temwayn enn nuvo form kolonizasyon – avan mem ki ansyin inn debarase. Sann kut la, li pe pran sa mem form ki kolonizasyon Izrael pran dan Palestinn.

Dan LALIT, nu met kestyon later lao lor azanda politik.

Nu bi li pa pu fer tablisman re-rann later ar enn poyne fami ki tablisman inn deposede dan lepase – kuma Komisyon Laverite ek Lazistis ti sey fer – me nu viz pu reysi ed klas travayer gayn kontrol demokratik lor gran siperfisi later agrikol pu lamas dimunn. Sa li enn kestyon ideolozik, me li osi politik, li osi programatik.

Kestyon ideolozi

Enn zistwar. Dan bann lane 1990 kan Muvman Lakaz ti pe donn bal, ti ena enn manb apel Mao. Li ti fek sorti prizon pu, ant-ot, skwat later Leta, seki dimunn apel kowlenn. Kan Mazistra donn li lokazyon dir de-trwa mo dan so faver ant verdik ek santans, ala diskur li ti fer, e mo pe sit limem:

“Votroner, kan Franse ti vinn Moris, zot ti pran tu later, diviz li ant Guvernman ek Franse partikilye. Zot ti zis pran li. Lerla Angle inn vini, inn fer lager, finn pran seki ti pu Guvernman Franse pu Guvernman Angle, inn apel li Crown land (Kowlenn), e finn les proprieter tablisman gard so later. Kan gayn Lindepandans, Guvernman inn pran later Kowlenn ar Angle, fer li vinn Steytlenn. Tu sa dimunn la inn zis pran later. Personn pa finn gayn tit skwater. Lerla kan mwa mo pran enn tipti but later Steytlenn, mo mont enn ti lakaz pu mo-mem, mo madam, mo trwa zanfan, mo lisyin ek mo sat, kifer mwa mo gayn tit skwater? Kifer mo gayn kes skwater?”

Mao ena rezon. Later, lor nu bul later, pa alwe kuma kado bondye. Li enn refleksyon inegalite puvwar ant enn bann dimunn ek enn lot bann dimunn. Lalwa kont “skwat later” li inzis, parey kuma sa manb Muvman Lakaz apel Mao dir. Franse, Angle, Guvernman Moris, Tablisman, zot tu finn skwat later – me lor gran lesel. Se tu. E, sa zame pa finn remet ankestyon. Realite kolonyal tuzur la. La la la. Oligarsi sikriye li enn klas dimunn tro restrin, tro tigit dimunn, pu li gard limem proprieter kumsa par li tusel – fode li finn reysi kree enn espes “blok istorik”, dan sans ki Antonio Gramsci servi sa term la – enn blok istorik an-beton. Sa vedir enn lalyans diferan klas sosyal – otur lindistri kanyer ek sikriyer – tablisman, gran planter, ti-planter, e atraver zot sindika, artizan ek laburer. Sa blok istorik finn permet ki tusa later tablisman li res dan lame sa 4-5 gro konpayni la. Me, blok istorik an-beton pe kumans grene.

[Enn parantez lor propriete prive: Veritab propriete prive li kiksoz ki u servi, ki personel pu u – enn kaye, u lili ek dra, u linz, brosadan e peyn, u bartann, enn portab ubyin laptop. Me, dibyin ki totalite limanite fye pu so sirvi, e sa par definisyon – later, dabor, me osi “kapital” prodir par travay dan lepase – li napa prive. Li pa prive e fode pa li prive. Mem su kapitalism, Guvernman kapav expropriye later ki swadizan “prive” – pu metro express, lotorut, lopital – e, pandan lager, par exanp, ariv 1943, li dikte ki tablisman plante lor “so” later. Dan Moris, mem su sa reyn kapitalist alutrans, u pa kapav fer seki u anvi ar later ki sipozeman “pu u”. Ena “zonn” ki zis rezidansyel. Ena zonn ki zis agrikol. Ziska tu dernyeman, u pa ti gayn drwa servi okenn later agrikol pu enn lot bi. Alor, li deza pa “propriete tutafe prive”. Ziska enn-de banane desela, li ti ilegal pu vann later ar enn non-sitwayin. Ideolozi kapitalist, selman, dir u “later li propriete prive.”]

Me, “later antan ki propriete prive” li pa zis ideolozi. Su kapitalism, li vinn enn realite ekonomik. Li mem enn espes “fe” birokratik. Ena kontra later, ena leritaz, tusala espes “prev” sa “realite” la. Li enn realite kriyel: si u pa respekte li, u kapav nepli enn sitwayin me u vinn enn “voler”, u ferme – zis akoz u kup lerb ubyin ramas dibwa lor later tablisman. Enn “realite” ase feros.

Lalit politik ek later

Later li enn form kapital. Kapital li enn realite ekonomik. E kan u etidye ekonomix, ki zistifye sa, li vinn syans. Bat sa! Get kimanyer enn zafer ideolozik, vinn realite, vinn syans.

Me, propriete prive li osi enn realite deklas. E klas vedir sosyete. E sosyete kiksoz ki sanze.

Pu sanz propriete prive lor later, nu bizin servi mwayin ideolozik – deba, diskisyon, chalennj – me li pa sifi. Drolman, nu pa kapav fye ditu lor mwayin ekonomik pu chalennj sa realite ekonomik la. Koperativ, li enn chalennj ekonomik, me li pa pu sanz sosyete antye si u met dibut de-trwa koperativ, non. Li montre ki kapav, li montre ki li posib, alor sa, li itil. e.g. koperativ lasante dan Bambous: pandan 25 an li finn montre ki enn vilaz kapav okip so prop lasante primer, limem. San okenn led extern.

U kapav mem pran enn-de kamarad, par exanp, sey pran later ki kikenn, kuma tablisman, ki finn skwat, li, dan enn lepase lwintin. Mem si u pran so later fris, u pu gayn obstak grav. Dabor: trespas. U pu konverti an voler, setadir u kapav vinn prizonye, perdi ziska u liberte. Dan Moris, enpe lane desela, ti ena enn travayer agrikol ki ti travay dan karo kotomili enn gran planter. Patron la pa ti pey li pu 2 mwa, alor, li finn gard enn pake kotomili ki li estim vo 2 mwa travay, kuma enn peyman an espes. Li finn inform so patron. So patron inn al met li lapolis. Li pas divan mazistra. Mazistra donn li 3 mwa prizon ferm. Ferme. Travayer inn kas lalwa sakre: propriete prive. So santans enn warning pu tu lezot travayer. Insidan osi montre kimanyer ofisye leta, komi leta kuma lapolis ek mazistra, ena enn lide byin presi zot rol kuma protekter propriete “prive” – mem seki anfet propriete sosyal. Pa zis later ki prive, me mem enn ti par rezonab prodwi travay sa travayer la, li napa pu li.

Sel fason chalennj sa monopol lor propriete sosyal, li mobilizasyon politik masif, avek pasyans, e dan enn fason konsyan.

Analiz deklas

Me, sa mobilizasyon politik masif la li bizin baze lor dabor truve, lerla etidye, analiz tu klas dan sosyete, e zot lintere ki suvan an-konfli, pu ki nu kone ki klas pu ena tandans sutenir sa lide ki tu dimunn bizin kolektivman ena kontrol lor mwayin sirvi nu tu. Sa kalite analiz deklas, dan ka Moris, pa ti tro existe avan MMM. Travayist ek IFB, mem zot ti ule sanz sosyete, ek La Ligue Communiste enpe similer, zot ti volontarist. Zot pa ti rod konpran klas sosyal – ki kapav sutenir enn tel program.

MMM ti premye apartir 1969 pu devlop enn analiz de klas. Lerla MMMSP ki finn kase depi li 4 an par la apre. Manb LALIT finn ekrir buku lor mankman analiz deklas MMM (e osi MMMSP), e u kapav gayn enn antolozi, edite Alain Ah-Vee enn liv 200-page apel Klas (2009) e papye Rajni Lallah yer, li osi lor la.

Klas kapitalist

Onivo mondyal, sa premye kalite dibyin (propriete) ki nu apel “sosyal” akoz tu dimunn bizin li pu sirviv finn, pandan dernye deseni e mem syek, expropriye depi limanite dan so lansanb. Enn klas pwisan dan sosyete finn ras li, pran li pu li. Zot enn klas ki ena ase kapital, inklir later, pu viv lor la pandan lontan. Zordi zot klas kapitalist. Lalwa leritaz depi lepok feodal inn reste, e sa asire ki sa dibyin la, sa kapital la, li res dan lafami kan kapitalist la mor. Zenerasyon swiv zenerasyon kumsa. Klas travayer

Dimunn ki pa posed ase pu viv pu lontan, zot pa bann kapitalist. Zot kapav tus buku, kuma enn pilot, zot kapav ena enn ase gran lakaz kuma enn kolom tablisman, me zot pena enn stok kiksoz ki fer larzan peple. Si dimunn san kapital zot pa gayn enn rant depi travay pandan, dizon enn banane, byin vit kikenn dan zot fami pu bizin al rod vann so lavi par ertan, par zur, par semenn, kinzenn, omwa, an-esanz pu enn lapey. Dimunn dan sa klas la, si zot pena rant, suvan zot bizin al pran lonn, met dibut enn tit-antrepriz. Dan Moris, 80% tit-antrepriz al bankrut dan premye 4 an. Lerla, zot bizin re-al rod travay, sann kut la avek enn det lor zot latet.

Zistifikasyon propriete prive

Dan lepase dan Moris, swadizan zistifikasyon pu sa konsantrasyon later agrikol dan lame telman tigit fami, ti lefet ki zot ti “kree travay” pu plis ki 50,000 dimunn, ti pey tax sorti lor disik, e ti amenn deviz. Zordi, monopol lor later persiste, proprieter later gard later su kann partu, me zot anplway mwins ki 5,000 travayer, zot pa pey tax, e zot amenn tigit deviz.

Alor, klas ki pu gayne par chalennj sa monopol lor later, li klerman travayer, ki ena lintere ki kree travay, lozman, mem sekirite alimanter.

Mem si buku dimunn ki travay pu viv pretann ki zot “burzwa” (kuma buku zurnalist, dokter, profeser), zot pe plito kuyonn zot mem. Zot klas travayer mem. Zot, kuma nu, vann zot kuraz. Ki li fizik ubyin intelektyel, nu bizin vann sa kuraz la. Akoz li form parti dan nu, nu pe anfet vann nu “letan” lor bul later, setadir enn parti, dizon enn-tyer, enn lavi. Anesanz nu gayn enn saler, e si nu sans porte, enn-de peyman ranvwaye, kuma pansyon ek sekirite sosyal. Laplipar dant nu vann nu kuraz direk ar klas kapitalist. Lezot, nu vann nu kuraz ar so Leta, leta burzwa (dan so sans larz), ubyin ar enn so bann su-kontraker ubyin sosyete saritab ki finanse par swa burzwazi, swa Leta.

Kan diferan but dan klas travayer zwenn enn chalennj politik kont sa monopol prive lor mwayin sirviv, zot vinn enn klas travayer, setadir zot inifye, enn kote, e zot vinn konsyan, lot kote. Baryer ideolozik, baryer lapey inegal, baryer tretman diferan baze lor ras, skil, sex, nasyonalite, tu tonbe. Alalong, li enn klas mondyal. E zordi, pu premye fwa dan listwar imin, li enn klas mazoriter onivo lemond net. Sa li bon nuvel.

Natir Obzektiv klas

Alor, sa zar analiz permet nu truve ki li klas travayer ki pu sutenir enn program pu kas monopol lor propriete later. Klas travayer ena lintere dan enn tel program. Lexpresyon kuma “klas mwayenn” inn vinn enpe lamod me li pa itil pu sanzman politik. Li zis enn letiket ki kole, enn deskripsyon, ubyin enn but oto-flatri. Kan nu servi term “klas travayer” li itil presizeman parski li sinyal nu ki sa klas la ena enn relasyon obzektiv ar mwayin sirviv – setadir kapital ek later. Swa u posed/kontrol li, swa non. Si non, u oblize, pu sirviv, depann lor vann umem ar sa bann ki kontrol li. Zordi, buku dimunn travay pu ONG, amizir Leta lav so lame ar servis sosyal, privatiz buku laspe so travay avan, ONG ki finanse par burzwazi (CSR) swa par leta burzwa, swa par relizyon (enn pli ansyin leta), swa par inperyalist direk – kuma Kas Blan Lasiri (Gran ero lager sivil Lasiri – finanse par leta Britanik, par leta Amerikin, par fondasyon gran kapitalist dan sekter finans George Soros, par parti Demokrat USA). Pu analiz lor ONG, e so inkapasite sanz sosyete, get www.lalitmauritius.org pu papye nu dernye sinpozyom 2016 lor Fenomenn ONG.

Tusala pu met lanfaz lor linportans lalit politik, enn lalit lor baz enn program anfaver klas oprime.

Rol Kler Parti Politik

Instriman pu lalit politik, li enn parti. E enn bon parti politik, depwinvi klas travayer li enn ki kapav chalennj sa kontrol prive lor propriete sosyal. Pu fer sa, fode enn parti ena enn program politik. Tu sa lamod lide vag kuma “valeurs” enn perdi letan. Vant “the rule of law” parey. Li pa enn program. Li pa mem poz kestyon “kad legal dan ki faver?” Evidaman, lalwa bizin aplik pu tu, me ki ena plis ki sa ki itil dan sa konsep la? Esklavaz ti enn kad legal. Anfet li kuver “rule of a class” avek “rule of law”, pu maske realite dominasyon deklas. Reglemantasyon anzeneral, li osi, li pa tro itil. Regleman limit 2 manda par exanp, li fer deba dan Lafrik turn an-ron depi 10 banane. E tu parti burzwa konn konturn li: depi Putin ziska Clinton. Parey pu regleman lor finansman parti politik.

Seki nu bizin li enn program lor lemond reyel – lor later, lor travay, lor manze, lor lakaz. Lor ledikasyon, lasante, pansyon, lakres, spor, lar, detant – pu tu.

So program, samem kle. E sa finn vinn rar zordi – enn veritab program pu enn parti.

Ki ete enn “Program”

Dan Moris, enn program pli suvan fer referans “program ofisyel pu lekurs”, ubyen “ki program tanto”? Me kote politik, ki li ete? Li pa zis enn panfle u tire lavey enn eleksyon. Li pa zis rezolisyon ki vote, lerla pez buton “hold”. Li pa zis mo dan ler.

Li plito sinp: enn konpreansyon an-komin travay politik divan nu. Sa konpreansyon an-komin la, u gayn li atraver enn prosesis kontinyel, kot partaz analiz lor realite dan lekel nu viv – anterm deklas – ansam ar enn lide lor stratezi ki pu ed pu pu amenn sa kontrol demokratik pu nu tu lor tu sa propriete sosyal – sirtu later ek kapital, ki tuzur su kontrol monopol sa tipti klas, burwazi, ki ena enn gro, gro laparey deta ki mintenir tusala kuma so propriete prive, e mintenir ki sa enn bon zafer.

Zordi, kestyon later poze

Kan zordi, dimunn tann guvernman ek patron anonse, “Malsans, pena nuvo plas travay!” lerla tutswit enn kestyon vini: kisannla deside kimanyer servi later ek lamer. Dimunn kumans poz kestyon par zot mem. Zordi, apre 50 an Lindepandans, kestyon pe poze.

Lepok Lindepandans li ti poze. Travayer ti kwar pu ena redistribisyon later le 12 Mars 1968. Zot ti dir mwa, kan mo ti fek vinn Moris, an 1974. Madam ti krwar zot pu gayn foraz pu vas lor tablisman. Leta Dirzans ti anpes met sa demand la divan-divan.

E zordi, nu ena enn nuvo lavantaz opred lerla. Zis zordi ki tu dimunn pe kumans kone, seki zot pa ti kone dan bann lane 1960 lepok Lindepandans, ki limanite finn anfet existe pu 200,000 banane. Ziska ase resaman, dimunn ti krwar limanite ena 5,000 a 10,000 an. Me, anfet depi preske tu sa 200,000 banane, pa ti ena diferan klas sosyal, pa ti ena lager par grup, pa ti ena gro stok, ni enn Leta pu gard li dan lame enn ti-klas. Sa konesans la li nuvo. Li ed nu ankuraz lalit travayer – amizir zot rod kontrol lor later, amizir zot rod egalite ek liberte, amizir zot rod lape. Nu finn viv pandan 95% nu listwar, dan sa realite enn kontrol kolektif dibyin sosyal. Nu kapav refer sa. Dan nuvo kondisyon.

Nu spiyshiz, li definir par lefet ki nu ena langaz imin – enn kapasite ki existe selman dan lavi kolektiv. U pa kapav aprann koze si zame u grandi andeor sosyete, tusel. Zis dan dernye 5-10,000 banane,inpe partu lor bul later, nu finn gayn sosyete sedanter, otur lagrikiltir ek lelvaz, ki finn prodir gro stok, e alor klas sosyal finn emerze, leta finn emerze pu gard reyn enn ti-klas.

Alor, si nu finn viv dan egalite, liberte, e san propriete prive mwayin sirviv pu 200,000 an, sa vedir dan sirkonstans pli devlope (teknolozikman parlan), nu kapav fer li ankor. E sa mem enn program sosyalist: re-amenn nu tu dan mem relasyon ar mwayin sirviv, mwayin prodir.

Lepok Lindepandans, sa konesans lor nu pre-listwar ti absan. Zordi li repandi.

Moris

Nu anset, klas travayer Moris (dan sans teknik kuma lao), ti transporte pu travay isi. Nu ti rase depi later (e later ti rase depi nu) dan enn lot plas, enn lot kontinan – Lafrik, Madagaskar, Lind, Java – e ti transport nu kuma esklav pandan zenerasyon, lerla kuma angaze pandan plis zenerasyon – alor pu nu, pena enn gran lepase gloryez, onivo nasyonal, pu nu sagrin. Nu pena swa apar revandik travay. Revandik kontrol lor nu lavi. E ki arive si patron refiz donn nu sa? Si Leta, ki ti transport nu isi, pa rann lapel? Abe, Leta oblize fors patron servi so later pu donn nu mwayin sirvi. E si Leta pa kapav ubyin pa ule, abe, nu ena pu obliz li. E si li refize, nu ena pu fer sulevman, fer li numem: pran kontrol lor later. E sa, nu pu fer li par lalit politik – anvers Leta ki refiz fer sa aksyon minimal, setadir rerann nu mwayin sirviv – atraver plas travay itil, pu kumanse lor later ek lamer, e answit dan lindistri ek resers pu ranforsi sa.

Kot Dimunn ete zordi

Alors, kan dimunn rann zot kont ki later pa pe servi pu kree enn mwayin sirvi pu nu tu, ki li tuzur kontrole par de-trwa proprieter tablisman – pu zot disik, pu fer kuran pu vann ar nu, pu lotel, pu imobilye, setadir zugader lor valer later ki vande pu vila milyarder otur enn terin golf – ondire lepok limem pe fors travayer poz kestyon lor propriete later.

Lepok kolonyal, Moris ti enn mono-krop: kann ek disik. Lorganizasyon sosyal pu travay isi Moris, ek Karaib, ti vinn model pu lorganizayson sosyal pandan revolisyon indistriyel dan Langleter. E sa lorganizasyon sosyal isi finn res anplas Moris pandan tut long esklavaz, tutlong langazman ziska lafin kolonizasyon, atraver lepok post-kolonyal ziska 21yem Syek. E, mem si lekonomi finn diversifye dan turism, textil, tukalite servis, later agrikol finn res su kann, li finn res enn mono-krop. Lerla, kan World Trade Organization rantre, marse proteze pu disik vinn kareman ilegal, ki patron tablisman fer? Li ranpls disik par kann. San blag. Li diversifye dan kann. Vann so bagas brile ar CEB. Vann so etanol. E, egalman orib, li kumans morsel so later, vande. Li vande ar milyarder depi deor, atraver tu kalite Integrated Resort Schemes, Property Development Schemes ar tu kalite sibsid, tu kalite ankurazman depi Leta. E Leta vant limem: Moris ena buku FDI (Foreign Direct Investment) kan ena preske zero: ena zis bayant later.

Pena kreasyon anplwa. Pena sekirite alimanter. Pena mem later pu lozman. Sa negasyon li propoz, par limem, enn program:

Later bizin servi pu kree anplwa

Alor, bizin mobilizasyon popiler pu fors Leta fors patron tablisman kree anplwa. Li lozik ki later servi pu kree anplwa. E sirtu pa pu detrir anplwa – kuma li pe fer aktyelman.

Ena demand tranzisyonel – ki tu travayer pu dakor, kuma Leta fode pa donn sertifika devlopman, ubyin okenn lot permi, si proprieter later pa kree anplwa – anplwa dan karo, e osi dan lindistri, kot patron bizin deza finn konstrir lizinn davans pu transform/prezerv sa prodwi agrikol la avan so premye rekolt. Anmemtan, Leta bizin insiste ki patron kree travay dan transportasyon prodwi final, e dan so marketing – pa zis Moris, me dan larezyon, e partu. Si patron tablisman pa organiz so karo – lor 7 banane – pu permet antreliyn dan tu sa santenn milye arpan later, nu bizin exzize ki li bizin pey enn tax pinitif, ubyin, si li pa dakor, li bizin rann so later. Patron bizin osi sibir presyon fiskal depi Leta pu pran exper dan eliminn pestisid net depi lagrikiltir, e pu prodir kompos anplas prodwi simik. Tu aplikasyon depi Tablisman pu betonn later (pu vila milyarder, par exanp) ubyin pu konstrir terin golf ki gurman dilo, bizin rezete. Parey kuma bann “gated communities” ki kree enn espes apartheid sosyal, e lotel delix ki monopoliz laplaz. Later bizin osi res kuma park natirel – kot Leta pran dimunn pu okip later, dilo, kreatir e plant. Kumsa, atraver mobilizasyon popiler nu viz sanzman anterm kreasyon veritab travay.

Me, fode ena mobilizasyon konsyan, setadir deryer enn program. Dimunn ki pena lakaz, ubyin ki pe viv dan lakaz danzere, ubyin dan lakaz zeritye, osi byin ki somer ek zenn ki zame pa finn gayn enn travay, bizin vinn ansam otur enn tel mobilizasyon pu kreasyon anplwa lor later, e lor seki sorti dan later.

Later pu lozman

- Anmemtan ki servi later pu kree anplwa, bizin servi later pu lozman – pa vila pu milyoner, me lakaz pu travayer ek zenn ki pe form enn fwaye. Bizin ena diferan kalite lakaz pu selibater, pu zenn, pu kup ek zanfan. Lozman fode vini dan kad kreasyon anplwa dan landrwa.

Deza LALIT finn, e pe kontiyn met dibut, par exanp, Komite Konzwin Brans Lokal LALIT ek Abitan Site – dan enn 48 site par la. Sirtu kot dimunn pe viv dan lakaz lamyant ki Leta finn vann ar zot, ek dan lakaz san kolonn ki Leta finn vann ar zot. Sa muvman la finn fer petisyon, manifestasyon dan landrwa, protestasyon divan Minis e Depite, lalyans ar konsey vilaz, plis enn manifestasyon nasyonal.

Later pu Sekirite alimanter

- Nu revandik ki Leta fors patron tablisman diminye zafer initil kuma kann, fler, dite, kafe – e plant prodwi alimanter – zariko, may, pomdeter, plant ki prodwir delwil kuma fler soley ek pistas, manze zanimo, dile. Kumsa anplis exportasyon ena sekirite alimanter – dan enn lepok kot ena buku problem e klima, e lager. Get nu Sart Sekirite Alimanter (2).

Si patron tablisman refize …

Si proprieter later refiz kree anplwa, sed later pu lakaz, garanti sekirite alimanter? Lerla nu bizin exzize ki Leta met innsenntiv pli sever. Li telman fasil. E si zot kontiyn refize, lerla bizin obliz zot sed enn parti zot later lor bay (par exanp sa antretliyn dan totalite zot karo dan 7 an) pu enn som sinbolik. Kumsa planter fer koperativ, pran enn bay e prodwir manze. Si tusala pa dornt tablisman, lerla nu bizin fors Leta nasyonaliz zot later. Me, li bizin enn form nasyonalizasyon ki kontrole demokratikman. (Pa birokratikman, kuma Rose-Belle).

Later bizin servi pu sirvi tu dimunn: travay, lozman, manze.

Manyer nu travay, politikman

LALIT travay kumsa. Kan dimunn vinn get nu akoz zot pena travay ubyin ena problem lozman, nu organiz zot pu zot demand spesifik, e nu liye sa avek enn program pli larz – pa akoz nu pe servi sa bann dimunn la, me akoz sel manyer zot sir pu gayn enn kontrol lor zot destin se pu viz enn sanzman striktirel. Later la, li selman pu u, Misye Tablisman, nu dir li, si u kree anplwa pu tu, asir lozman pu tu, asir manze pu tu. Sinon, nu pu bizin pran kontrol lor later la. Swa par enn sistem bay, swa pu sezi li, apropriye li pu lagrikiltir ek lindistri otur alimantasyon. Si, presyon pa marse, pu bizin alalong aksyon direk.

Kumsa, nu kumans kot dimunn ete zordi. Nu batir enn konpreansyon ankomin kimanyer nu dan enn tel sityasyon grav, e nu planifye ansam kimanyer gayn enn kontrol kolektif lor nu destin. Pu sa, nu bizin enn parti politik ki opere dan enn fason demokratik – kot lide sirkil depi brans ziska komite eli – e return alabaz, re-amande. Fode ena lib expresyon dan parti. Fode ena donan-donan anterm lide otur program santral. Li inplik nu prop matirite antan ki imin.

Nu finn met enn rezo Komite Konzwin dibut dan nu travay ar peser, osi byin ki ar abitan lakaz lamyant ek lakaz san kolonn. “Komite Konzwin Abitan Risle ek LALIT Lwes”. Tu dimunn ladan kone ki li ete.

Kan abitan Baie du Cap ti pe proteste kont Integrated Resort Scheme laba, la osi, nu ena enn Komite Konzwin. Enn sertin moman tu dimunn zwenn e nu met latet ansam pu gete ki pu fer ar 300 arpan later tablisman pre laba. Enn zenom dir, “Abe, later misye la. Later tablisman.” Nu reponn, “Wi”, me li pa kapav fer seki li anvi ar li. Li bizin kree anplwa. Kimanyer li ti kapav organiz so later pu kree travay kuma nu pe dir. Kumsa nu fer enn plan – lor papye. Dan lespas 30 minit sa mem zenom la dir, “Ena enn lot 100 arpan nu kapav servi kot lanbusyer. Pu peple ti urit e ti pwason.” Byin vit dimunn sorti dan sa pasivite, letarzi ki kapitalism fer nu gayne.

Kote peser, nu propoz met presyon pu Guvwernman investi dan enn veritab laflot bato pu al lapes lor ban. Kumsa zenn peser gayn enn kontinyasyon so metye. Sa, osi byin ki revandik kart peser pu zenn. Guvernman pe invit bato lapes sorti tu kalite lot pei vinn travay dan nu lamer dan dernye bidze? Ala get nu Sart Peser, enn zoli program. (3)

Li pa sifi selman pu travay zis alabaz, dan enn rezo kumsa. Fode ena demand onivo nasyonal, ki sorti depi labaz. Atraver sa kalite aksyon la, nu tu aprann exakteman kot diferan kalite puvwar rezide. Pa zis anterm klas. Me, osi kote Leta. Guvernman finn deside pu ranplas lakaz lamyant – mem si li finn vann li ek so later – e Leta finn organiz enn bidze pu sa. Me, li pa finn arive. Alor, kumsa nu organiz petisyon, konplint divan Ombudspersonn pu Zanfan, rankont ek depite, forom dan landrwa e finalman – 46 sa 59 site ti avoy reprezantan dan enn manifestasyon 6 Ziyet.

Later

Li irzan pu ena enn program politik pu ras kontrol lor later depi lame enn ti minorite, ki kontrol 6-7 konpayni (5) pu li vinn dan lame lamas dimunn. Kumsa nu kapav kumans ranvers sa ditor ki tu sa piyaz, tu sa polisyon inn fer lor nu planet, kan seki opuvwar inn swiv lozik profi pu enn minorite ki finn kokin later ek kapital dan lepase. Nu planet pa propriete prive, me plas kot nu tu rezide. Li nu dibyin sosyal. Parey kuma tu later bizin ete. Parey kuma tu kapital bizin ete. Kumsa nu pu nepli esklav bann gurman profi.

Lindsey Collen

[Enn parti sa papye la baze lor travay konzwin ek Ragini Kistnasamy (4)]

Notes

(1) http://www.govmu.org/English/News/Pages/Towards-the-improvement-of-surveillance-of-the-Moris-Maritime-Zone.aspx

(2) Food Security -http://www.lalitmauritius.org/modules/documents/files/LalitMoris-149e9677a5989fd342ae44213df68868.pdf

(3) Fishermen’s Charter - http://www.lalitmauritius.org/en/newsarticle/2002/towards-a-fishermenrsquos-charter-2017/

(4) http://karibu.org.za/the-later-question-in-mauritius-the-struggle-for-social-and-democratic-control-of-the-later/

(5) Some Big Land Owners

Alteo: Fizyon Deep River Beau Champ – CIEL – lafami Dalais ek (20%) ek

FUEL – Grup Mon Loisir – lafami Lagesse (27%)

Proze morselman, IRS Anahita, Domaine de l’étoile dan Les.

ENL: Mon Desert Alma – Lafami Espitalier Noel

Bagatelle Mall of Mauritius, sant komersyal Phœnix, sant komersyal Riche-Terre, Villas Valriche, La Balise Marina, Kendra, les Allées d’Helvétia, New Mauritius Hotels Beachcomber.

Omnicane: St Aubin, Beau Vallon, Riche en Eau, Highlands, Britannia, Savannah (ant-ot)

Mon Trésor Smart City akote lareopor.

Médine: IRS Tamarina Golf Club, du Tamarina Boutique Hotel, Casela, Cascavelle, ant-ot. Ena proze Médine Smart City, Wolmar Coastal Village lor 450 ektar. Lafami Leclézio, Giraud, Doger de Spéville, Gujadhur..