07.08.2018
Dekolonizasyon Langaz Maternel: Konba pou Kreol Morisien Rant dan Parlman
[Sa papye la ti prezante par Jean-Luc Caliste dan Sinpozyom Uver ki LALIT ti fer le 28 ek 29 Ziyet 2018 lor kestyon dekolonizasyon apre 50 an Lindepandans avek lanfaz lor rod pist pu akselerasyon sa prosesis dekolonizasyon la.]
Introdiksyon
Bonzour! Mo tia voudre tou dabor remersie LALIT pou sa linisiativ la e pou loportinite ki zot finn akord mwa pou fer enn prezantasyon dan sa Sinpoziom la zordi. Size ki mo pou aborde se “Dekolonizasyon langaz maternel: Konba pou ki Kreol Morisien rekonet dan Parlman”. Parski, wi, se enn konba.
Mo finn interes mwa de-pre ar sa konba la atraver kanpagn lafis ki LALIT finn amene dan kad redifizion travo parlmanter lor MBC. Lor lafis la ti’nn ekrir: “Langaz lepep bizin rant dan parlman”. Depi Desam 2016, travo parlmanter retransmet an direk lor television nasyonal. Se enn bon linisiativ! Me eski li servi kiksoz si la plipar dimounn pa kapav swiv deba parski koz zis Angle ek Franse dan Lasanble? La, nou trouve kouma langaz finn vinn enn baryer!
E pourtan, langaz se plis ki enn mwayin kominikasion, se zouti ki nou servi pou konpran lemond ki antour nou. E liberte expresyon li enn pilier dan tou demokrasi! Ena plis ki 15 milion dimounn ki koz diferan variete Kreol dan lemond. Dapre statistik 2011, plis ki 8 Morisien lor 10 koz Kreol laplipar letan dan zot lakaz. Seki fer 84% popilasyon Moris ki koz Kreol kot zot, konpare a 0.4% ki abitie koz Angle.
Azordi, se antan ki enn sitwayin konserne ki mo pe pran laparol. Seki vedir ki mo pou ena pli boukou kestyon ki repons. Me zisteman, se sa kestyonnman la ki mo anvi partaz avek u. E kestyon ki pli evidan ki mo panse sak sitwayin sa pei la bizin poz li se:
Apre 50 an nou lindepandans, kot nou finn gagn loportinite desid dan ki manier nou anvi viv antan ki morisien; kifer langaz kreol, ki gran mazorite morisien servi toulezour, li touzour pa rekonet kouma enn lang ofisiel dan lasanble nasyonal?
Me avan ki nou esey reponn sa kestyon la, ena de pwin ki li inportan ki nou eklersi, ki kapav paret evidan pou boukou dimoun, me sankwa nou rezonnman kapav fose. Premierman, Kreol Morisien se enn langaz kouma toulezot langaz. Li pa enn dialek, ni enn patwa, me enn langaz avek so prop lotonomi lingwistik. Dezieman, langaz ofisiel nou pei pa definir dan Konstitisyon! Angle se enn langaz de facto e konstitisyon definir li kouma enn langaz ofisiel dan Lasanble.
Avan ki nou analiz bann rezon kifer li inportan rekonet Kreol Morisien dan Lasanble Nasional e ki bann lobstak ki pe blok li, anou pas an-revi konba pou lintrodiksyon Kreol Morisien dan Parlman.
1 Konba pou lintrodiksyon Kreol Morisien dan Parlman. Progre ki’nn fer ziska prezan.
Finn ena plizir Kestion Parlmanter lor introdiksion Kreol Morisien dan Parlman. Dernie Kestion andat ti poze le 27 Mars 2018 par Hon. Rajesh Bhagwan ki finn demann Premie Minis si li pou vinn avek enn propozision pou amand seksion 49 konstitision ek Standing Order 5 regleman Lasanble Nasional pou ki kapav servi langaz Kreol dan lasanble. Premie Minis, dan so repons, finn dir ki langaz Kreol pou introdwir dan lasanble kan tou bann kondision neseser pou reini.
Le 18 Avril 2017, Hon. Alan Ganoo finn poz enn kestion preske similer e li finn mem koz Kreol plizir fwa avan ki Spiyker dir li ki li pa kapav servi langaz Kreol dan Lasanble. Premye Minis, dan so repons, finn deklare ki langaz Kreol li enn fakter ki inifie lanasion ark-an-siel e ki li pou konsider so lintrodiksion dan Lasanble kan tou bann kondision neseser finn reini.
An Avril 2016, Hon. Franco Quirin deman Sir Aneerood Jugnauth, ki ti ankor Premye Minis alepok, kot finn arive lor proze pou lintrodiksion lang Kreol dan parlman. Dan so repons, SAJ finn deklare ki ena plizir fakter ki bizin regle avan sa proze la abouti. E li finn mem azoute ki: Si nek li, ZAME li pou aksepte introdwir langaz Kreol dan Lasanble. ZAME! Seki byin sokan e kondradiktwar alafwa, parski an 1977, se limem ki ti vinn dan Lasanble avek enn mosion prive pou introdwir Kreol Morisien dan Parlman. Mosion ki gouvernman PTr-PMSD finn rezete. Sa mem lane la, Hon. Azize Asgarally ti fer enn long pledwari pou denons politik langaz gouvernman kont Kreol Morisien.
An 1982, gouverman MMM-PSM ti vinn avek enn proze pou lintrodiksion langaz Kreol dan Lasanble me li pa finn abouti parski pa tou manb gouvernman ki ti dakor. Profeser Arnaud Carpooran dir ki sa lepok la, ti ena bann azitasyon “socio-linguistico-politique”.
Me langaz Kreol finn oussi fer boukou progre andeor sfer politik ek gouvernmantal. An 2009, nou’nn gagn premier diksioner Kreol monoling dan lemond ki finn fer par enn Morisien, Profeser Carpooran. An 2011, Akademi Kreol Morisien finn pran nesans e nou finn gagn enn ortograf ofisiel pou Kreol Morisien. An 2012, Kreol Morisien finn vinn enn size opsionel dan lekol primer e li pou ansegne dan bann lekol ziska Grade 9. Ena kour lor Kreol Morisien dan Liniversite Moris, Open University ek MIE. Kreol Morisien finn servi kouma mediom pou lansegnman ek aprantisaz dan Prevoc-BEC. Nou ena linformasion an Kreol – enn konba ki Les Verts Fraternels finn mene pandan boukou lane. Ena Senn Kreol. Boukou progre oussi dan domenn lar ek kiltir, la relizion, kot tex sakre finn tradwir an Kreol. Se enn lalis non-ekzostif. Me nou pa kapav pa fer mansion kontribision enorm ki LALIT ek LPT finn aporte dan sa konba la kot regilierman zot inn bizin interpel bann manb Lasanble pou insit zot pran pozision pou lintrodiksion lang maternel dan lemisik.
Seki domaz, nou trouve ki pli gro progre finn fer dan la sosiete sivil, andeor gouvernman. Kestion ki nou bizin poz nou: Ki pe anpes langaz lepep rant dan Parlman? Kotsa li pe bloke? Me sirtou, ki zafer ki pe blok li?
2 Bann lobstak
Premie e pli gran lobstak se enn mank volonte politik. Pou bann gourvenman ki finn vinn o-pouvwar, lakestion pou intridiksion langaz Kreol dan Lasanble pa ti enn priorite. Se akoz samem ki apre 50 an nou lindepandans, langaz Kreol ankor exkli dan lasanble.
Mo revinn lor repons Premie Minis dan Lasanble Nasional le 27 mars 2018, kot li finn evok plisir kondision ki inplik esansielman metriz lang Kreol o-nivo ekri ek oral atraver enn sistem standar ek ousi bann aspe lozistik ek administratif. Li’nn presize ki nou bizin devlop bann konpetans kognitif ek linguistik neseser dan langaz Kreol pou kapav kominike. Me aktyelman, eski tou manb Lasanble ena konpetans kognitif ek linguistik nesser pou exprim zot an Angle ek Franse? Eski nou bizin enn trenning pou koz nou lang maternel? Parkont, wi bizin gagn trenning pou ekrir Kreol Morisien dapre ortograf ofisiel. Bizin definir ki bann mo ki Un-parliamentary. Bizin form bann transkrayber Hansard Unit. Pou bann trening, deza ena Resource person pou sa. Par exanp, transkrayber Lakour Siprem inn deza swiv enn formasion avek LPT lor kouma ekrir Kreol. O-nivo informatik, bizin devlop sofwer spesial. Me eski finn met sirpie enn Komite Ministeriel pou travay lor la? Eski finn propoz enn dat pou laboutisman sa proze la?
Enn lot obstak mazer se mank linformasion. Ena boukou ki panse ki si introdwir lang Kreol dan lasanble, nivo Franse ek Angle pou bese. Bann letid finn demontre ki, kan enn individi ena enn baz solid dan so lang maternel, li vinn pli fasil pou li aprann bann lang etanzer pa zis pou kominike, me pou pous degre refleksion ziska enn nivo avanse.
Nou pran lexanp Sesel ki finn gagn so Lindepandans an 1976. 5 an apre, an 1981, Seselwa finn vinn premie langaz ofisiel, apre Angle ek Franse. Laprantisaz dan lekol fer exklizivman an Seselwa ziska Grade 2, apre koumans introdwir Angle progresivman kouma mediom pou lansegnman. Si o-depar ti ena boukou ki ti septik, rezilta finn demontre ki zelev ki finn apran dan zot langaz maternel finn gagn meyer rezilta an Angle. Ena lezot kiksoz ankor ki fer lobstak, par exanp; bann lobi elitis ou mem internalizasion bann prezidis kolonial. Malerezman letan limite ek nou pa pou kapav aprofondi sa bann pwin la.
3 Kifer li inportan introdwir langaz Kreol dan lasanble e ki linpak sa pou fer?
Premierman, bann manb Parlman pou kapav exprim zot pli fasilman si zot pa alez avek Angle ou Franse. E nou kone, nou trouve ek sirtou nou tande ki ena inpe ki dan sa sitiasion la aktielman. Lerla, pou ena enn vre deba kot pou ena konfrontasion lide dan plas zis lir enn repons lor enn papie ou swa inprovize dan enn Angle ou Franse ki kapav fer Shakespeare ou Molière retourne dan zot tom.
Dezieman, mazorite popilasion pou plis interese avek seki pe pase dan Parlman e zot pou pli konpran. Dapre enn sondaz realize par SOFRES an 2009, 67% dimoun finn dir zot anfaver ki lang Kreol vinn lang ofisiel dan parlman ansam avek Angle.
Li inportan ki nou rekonet langaz Kreol dan Lasanble pou ranforsi konstriksion enn lidantite nasional. Aletranze kan Morisien zwenn, zot koz Kreol e zot fier zot langaz. Nou bizin ase fier nou langaz pou permet li rant dan Parlman.
Si lang Kreol vinn enn lang ofisiel dan Lasanble, Seksion 33d Konstitision bizin revoke. Sa seksion la stipile ki: pou ki enn dimoun kapav vinn enn manb Lasanble Nasional li bizin kapav lir Angle avek enn nivo adekwa pou li kapav pran par dan bann deba. Si sa seksion la revoke, pli boukou dimounn pou kapav azir zot drwa demokratik pou poz kandida pou eleksion. Nou pou gagn enn renouvelman politik. Me pli inportan ankor, nou pou fini enn fwa avek bann prezidis kolonizasion kot Angle ek Franse gagn plis privilez o-detriman lang Kreol.
4 Propozision
Kom propozision, mo panse ki petet enn referenndom li neseser pou ki sak Morisien pran par dan sa desizion la. Me li inportan ki ena bann deba ek partaz linformasion avan.
Si rezilta anfaver pou introdwir Kreol Morisien dan Parlman, pou bizin amand seksion 49 Konstitision ek revok seksion 33d.
An-parallel pou bizin met sirpie enn komite ministeriel ou enn task fors pou gete kouma pou prepar e inplemant lintrodiksion Kreol Morisien dan Lasanble.
Konklizion
Finalman, li inportan ki nou pran konsians ki lintrodiksion lang Kreol kouma enn lang ofisiel li pena kom obzektif pou evins Angle ek Franse. Me se pou donn li plas ki li merite.
Li vre ki nou kapav tatone dan koumansman, ena kiksoz ki kapav pa marse kouma nou ti pe espere, me o-mwin, nou pou kone kot bann fay ete e ki bizin fer pou ameliore system ki’nn met anplas. Diskour pa pou sanz nanie si pena aksion deryer. Nou bizin koumans kikpar. Alor, kifer nou pa koumanse azordi?
Jean-Luc Caliste