The collapse of the Bramer Bank & BAI: Future protection? What’s a Ponzi? (In Kreol)

08.04.2015

Kolaps Bramer Bank ek BAI: Ki proteksyon fitir pu piblik? Ki enn Ponnzi anfet ete?

Depi ki Bramer Bank ek BAI finn rant an kriz; e depi ki Guvernman finn retir zot laysenns, met zot su enn rezim “konservasyon”, setadir dan lame 2 dimunn Price Waterhouse, avek bann patron BB-BAI lor lalist dimunn wannted;e depi ki Premye Minis Aneerood Jugnauth finn dir ki BAI ti pe oper enn espes Ponzi, ki ti riske krash; buku dimunn pe poz LALIT kestyon swivan:“Abe, kimanyer anpes sa kalite danze piblik?” e “Abe, ki ete enn Ponnzi?”

Anfet, ena enn zar lasirans, enn ibrid ant enn depo fix ek enn polis lasirans, ki BAI ti ofer, kot enn 25,000 dimunn ti met an-mwayin Rs 1,000,000 dan enn “depo fix” (ki normalman enn zafer ki Labank ofer, pa Lasirans) e lerla zot gayn ekivalan enn to-dintere buku pli for ki gayne dan Labank. Ziska ler, sa bann kliyan BAI pankor gayn okenn garanti ki zot pu regayn kwakseswa. Guvernman finn protez tu bann kont seyvings Bramer, e pe organiz pu ranburs ubyin respekte lezot polisi lasirans BAI, me personn pankor kone ki pu ariv sa 25,000 dimunn la. An zeneral, sa kriz la, li reflet enn sityasyon byin grav.

Dayer, depi 2008, kan ti ena gran kriz finansye mondyal, LALIT finn ekrir buku lartik lor frazilite, ek osi extorsyon, ki derule atraver sekter finansye, sirtu dan sa lepok dan listwar kapitalism mondyal kot seksyon kapital finansye dominn lezot sekter kapital dan prodiksyon ubyin mem dan komers.

Dan ka Moris, nu dan LALIT, pe revandik 2 mezir ki Guvernman bizin met anplas deswit, pu sey protez piblik enpe omwin:

1. Separ konpletman bann “Labank Investisman” (“Investment Banks”,ki pran enn ta risk)depi Labank “Retail” (ki kliyan ordiner servi pu fasilite gard zot larzan, fer seyvings). Sa pu protez kliyan individyel ek institisyon ordiner depi gro risk ki kapital finansye pran dan so seksyon Labank Investisman, kot ena tu kalite drol zafer kuma “futures”, “hedging”, “miz lor valer later”,“miz lor valer diferan deviz”, ek “toxic bundles”. Anfet ziska lafin bann lane 1990, lalwa preske tu pei kapitalist ti obliz sa 2 kalite Labank la opere separeman pu presizeman sa rezon la. E zot ti introdir sa separasyon la depi krash 1929, kot otan dimunn ti perdi tu zot seyvings. (Get “not”lafin sa lartik la pu detay lor listwar sa separasyon 2 kalite bennking la.)

2. Apartir asterla, Guvernman bizin pran langazman formel pu “dibut garan” pu tu individi ubyin institisyon ki ena enn kont dan nerport ki Labank Retail ki ena laysenns ubyin enn Kredit union ki anrezistre, ziska enn sertin plafon. Setadir, si zame Labank prive ferme ubyin krash, Guvernman pu repey dimunn zot seyvings ziska sa plafon la, setadir ziska enn sertin som parey pu tu dimunn. Guvernman Ostrali finn donn sa kalite garanti la depi 2013, ziska enn plafon $ Ostralyin 250,000, presizeman pu protez piblik kont risk.

Me selman, kriz li enn fenomenn andemik dan sistem kapitalist.U kapav diminye li, me sistem kapitalist li enn sistem andeor kontrol demokratik. Natirelman li swiv so prop lozik, e so prop lozik li infernal: “Fer profi!” Se kifer dan LALIT, anplis sa kalite mezir pu amorti lefe kriz, nu anfaver enn nuvo lekonomi net, ki su kontrol demokratik. (Pu kone ki ete sa, u pu bizin lir nu bann dokiman programatik.) Kote bennking pu seyvings, sistem pli repandi dan Moris li tuzur “met sit”; sa li enn sistem kot enn 10-enn dimunn sakenn kontribiye, dizon, Rs5,000 par mwa; enn kamarad parmi, ki zot tu respekte resevwar sakenn so kas sak mwa, e tutswit li al remet li ar sa enn manb ladan ki so tur inn arive, dapre enn tiraz osor oprealab; alor sak mwa, a-tur-derol, sakenn gayn totalite sa Rs50,000 (10 dimunn sakenn donn Rs5,000). Alor, enn nuvo sistem post-kapitalist, li deza imazinab, parski li deza existe anform anbriyon. E, si nu separ sa 2 kalite bennking la, e Leta garanti sak adilt ziska enn sertin plafon, nu deza pe buz dan direksyon enn lot fason get finans.

Antretan, avek tu sa deba lor Ponnzi, ala seki LALIT ti pibliye an 2013, kan ti ena tu sa bann Ponnzi, kuma White Dot, Sunkai, etc ti pe eklate Moris. Li vo lapenn lir, ubyin re-lir, parski nu pu tann ankor koze lor Ponzi dan enn pros lavenir, avek “Belvedere”, enn imans Ponzi ki anrezistre Ofshor Moris.

BANN PLAN “PONNZI”
Depi bann dernye semenn [an 2013], ena enn mo ki nu finn tande buku dan lapres lokal: “Ponnzi”. Sa fer swit a bann ka kot dimunn ki ti’nn met larzan an depo kot sertin konpayni prive pa’nn reysi regayn zot larzan. Finn dekuver ki sa bann konpayni la pa ti ena permi depi lotorite pu pran larzan an depo. Alor ki lanket lapolis pe kontinye, ena buku depozan ki pa pu kapav regayn zot larzan.

Kuma plan Ponnzi fonksyone?
Sa bann konpayni prive la ti fonksyonn dan lafason swivan:
- Zot pran larzan kuma depo fiks depi depozan par promet to-lintere mirobolan e ki depas de lwen tu seki labank kapav normalman peye kuma to-lintere lor depo. Alor ki labank pey otur 3 a 4% par lane lor depo an rupi, sa bann konpayni la ti ofer 10% par mwa, setadir 120% par lane. Dan sa fason la, zot finn kumans gayn buku depozan e finn ramas plizir milyon rupi. Sa to-lintere la ti paret tro atiran.
- Seki zot fer dan kumansman, pu mintenir zot kredibilite vizavi bann depozan e pu atir lezot depozan, zot kumans par efektivman pey lintere 10% par mwa.
- Kuma eski zot reysi pey enn lintere osi for? Anu sey konpar avek labank tradisyonel. Labank normalman pran larzan depi depozan e pret larzan a anprenter ubyen investi, par egzanp, dan bon-di-trezor avek Labank Santral. Lintere ki zot gayne depi anprenter ubyen lor zot investisman dan bon-di-trezor, zot pey enn parti ladan a bann depozan. Ladiferans vinn zot profi.
- Par kont, bann konpayni prive ki inplike dan sa frod la, zot finn defalke (probableman a letranze) e dilapid enn bon parti larzan depozan (par egzanp aste loto de-liks). Lerla seki zot fer, zot pey bann premye depozan lintere byen for ki zot ti promet, me avek larzan ki bann dernye depozan fek donn zot.
- Seki zot fer osi, zot fer tu pu dekuraz depozan pu repran so larzan kan ariv matirite so depo fiks. Zot fer sa dan 2 fason: uswa a-traver kree tu kalite difikilte pu ki u retir u depo, ubyen a-traver promet u to-lintere ankor pli atiran e pli for ki ti peye lor u premye depo.

Kuma zot ekrule?
- Me selman, sa kalite plan “Ponnzi” la, pu zot kontiyn marse e tini, bizin ki tultan ena nuvo depozan pe met larzan pu ki konpayni la kapav servi sa larzan la pu pey lintere byen for a depozan a-mezir ki ariv dat pu pey lintere.
- Plan “Ponnzi” la kapav ekrule si aret gayn nuvo depozan ubyen pa ase pu kapav pey lintere bann premye depozan. Ala rezon kifer sa bann konpayni la, zot fer buku kannvasing pu gayn nuvo depozan. Dan Moris, nu truve ki finn servi individi dan zidisyer, lapolis e mem dan la-relizyon pu sey rasir e atir nuvo depozan.
- Li sifi ki dimunn perdi konfyans dan konpayni la a-traver bann difikilte ki zot gayne, uswa pena ase depozan akoz puvwar dasa inn bese, uswa lekonomi kapitalis pe pas par enn peryod kriz, lerla plan “Ponnzi” zot ekrule kuma domino ki pe tom enn-lor-lot.
- Se dayer pandan ki lekonomi kapitalis dan plin kriz finansye an 2008 ki ti aret Bernard Madoff, enn kurtye dan tranzaksyon laburs dan USA, ki ti konstrir enn plan ki resanble e inspire par sistem “Ponnzi”. Li ti deturn pu enn valer 65 milyar dolar o-detriman kliyan investiser e ti inplik gran-gran institisyon finansye internasyonal dan sa frod la.
- Se osi pandan enn peryod kriz profon dan lekonomi kapitalis internasyonal, dan bann lane 1920 (otur peryod seki ti apel “Gran Depresyon”) ki Charles Ponzi, ki ti enn biznesmenn Italyen, ti konstrir so plan ki finn vinn enn (move) legzanp pu buku lezot eskro ziska zordi-zur.
Nu pu re-koz lor la dan prosen revi.


SISTEM PONZI - DEZYEM PARTI

Dan dernye Revi [Nimero 109], nu ti truve kuma sistem Ponzi li fonksyone. Setadir par ofer bann to lintere siper- for a bann depozan pu atir e gayn buku depo. Lerla, olye investi e friktifye larzan depo, bann organizater dilapid ubyen defalke bann fon la. Par egzanp, swa zot aste gro-gro loto, akimil gran-gran dibyen, ubyen zot defalke larzan la a letranze. Lerla, pu pey lintere siper-for ki zot ti promet a bann premye depozan, zot servi larzan depi bann dernye depozan.

Nu ti truve osi kuma sa bann sistem la zot ekrule, kan nepli gayn ase nuvo depozan pu permet fer sa. Sa li suvan arive kan lekonomi kapitalis ralanti ubyen dan enn peryod kriz. Lerla dimunn pena ase larzan pu met lor depo.

Zordi nu pu get inpe ki sa fenomenn Ponzi la aprann nu.

MWENS PRODIKSYON
Premye zafer, li konfirm tandans ki nu finn truve depi enn bon but letan kot lekonomi kapitalis pe elwayn limem depi prodiksyon, pu al plis ver spekilasyon. Setadir olye investi plis dan prodir bann zafer ki pu satisfer bezwen bann dimunn (par egzanp legim pu manze), nu truv larzan pe al plis dan zwe suval lekurs dan Sann-Mars, zwe dan kazino, zwe lor Laburs, zwe lor tranzaksyon later, zwe dan “Lotri /Lotto Nasyonal” kot swadizan “tout devient possible” e tu kalite sistem “grate pu gayne”. Later agrikol pe de pliz-an-pli konverti pu bann tranzaksyon imobilye e spekilasyon.
O nivo mondyal, sekter finansye finn devlop buku pli vit ki sekter prodiksyon dan dernye 20 an anviron. Sa finn ankuraze par sa ideolozi ki dir ki swadizan bizin pena okenn kontrol depi Leta e ki kan nu les bann dimunn totalman lib pu zer zot resurs dapre zot lanvi pu fer profi (dan langaz angle: “profit motive”), sa pu plis prodiktif e pu amenn plis byen-et ek devlopman pu dimunn. Dan la-realite, labsans ubyen febles reglemantasyon depi Leta finn uver sime a spekilasyon masif lor tranzaksyon imobilye ki finn debus lor sa gran kriz finansye ki ti kumanse ver 2007 e finn eksploze avek “Kriz Lehman” (dan langaz angle: “Lehman Crisis”) an 2008, e pe kontinye ziska zordi.

“SEKTER INFORMEL”
Nu finn osi truv devlopman rapid enn “sekter informel” a-linteryer sekter finansye o-nivo mondyal. Sa li konpoze par tu kalite aktivite suvan ilegal, bann trafik (ladrog, zarm, biye an deviz, etc). Plas ki sa sekter la okipe dan lekonomi li finn grosi a enn vites ekstraordiner o-nivo mondyal. So pwisans e puvwar pu inflyans bann desider politik e ekonomik finn osi vinn imans dan lemond.

Dan Moris osi, nu truv puvwar ki bann trafikan ena lor bann desider politik. Isi osi nu truv sa“sekter informel” ki vinn kuma enn “lekonomi paralel” e ki finn grandi so puvwar. Li konpoze de bann trafikan ladrog, organizater bann zwe ilegal, bann “marse nwar”, komersan san permi /patant, e tu sa bann organizater bann aktivite ekonomik ki pa deklare. Bann organizater Sistem Ponzi kapav met dan sa kategori la. Pa zis bann organizater, me osi serten parmi bann depozan se bann dimunn ki pa deklar reveni a Innkom Tax e truv sa kuma enn fason “blansi” larzan ki kapav vinn depi diferan kalite surs (reveni depi aktivite ki pa deklare, zwe lekurs, kazino ubyen trafik). Finn estime ki sa“sekter informel” la, li kont pu ziska plis ki enn-tyer (33%) reveni nasyonal pu repiblik Moris. An-mem-tan nu truv tandans pu enn gran seksyon dan lekonomi vinn kuma enn veritab kazino.

IDEOLOZI KAPITALIS
Les nu get inpe ki ideolozi (sistem lide e fason de panse) ki deryer sa fenomenn la.
1. ”Nu kapav vinn ris byen vit si la-sans ar nu, bliye lezot ki pena la-sans.”
2. “Nu kapav vinn ris ankor pli vit si nu pa deklar reveni ki nu gayne a Innkom Tax, si nu pa pey tax.”
3. “Nu kapav vinn ris byen vit si nu anbet lezot dimunn, tu mwayen bon”.
4. “Kontrol depi Leta li pa bon, li blok nu, bizin konturn li”.

Sa ideolozi la, li enn fenomenn mondyal (an-pasan, li pa etonan ki laplipar bann sistem Ponzi ena bann koneksyon internasyonal). An-fet, li vinn depi ideolozi kapitalis li-mem.
- Li vedir individyalism, setadir sakenn get zis pu li, sakenn get so sakenn. Olye solidarite, lantred, byen-et kolektif.
- Li vedir si dimunn vinn ris, la-sans ar zot. Pa fer naryen mem si gran mazorite dimunn viv dan lamizer, “malsans ar zot”.
- Li vedir bizin pena kontrol depi Leta e les dimunn fer seki zot anvi (ideolozi “laissez-faire”) pu gayn profi pli vit posib e a-traver ninport ki mwayen.

FAYIT LIBERALISM
Skandal otur Sistem Ponzi li zis enn parmi bann konsekans dezastrez ki sistem kapitalis amene. Li osi demontre fayit ideolozi kapitalis ek liberalism. Dayer, kriz finansye dan lemond depi sa 6 dernye lane, li osi demontre fayit ideolozi liberalism e sistem kapitalis. Parey kuma bann lezot kriz finansye avan sa: ti ena “Asian crisis” dan bann lane 1990, ti ena kriz dan sistem moneter eropyen o-milye bann lane 1980, “kriz petrolye” dan bann lane 1970. Nu kapav returne mem an aryer, travers bann kriz otur lepok Dezyem Ger Mondyal ziska nu ariv dan bann lane 1920/1930. Sa ti lepok enn gran-gran kriz dan sistem kapitalis mondyal. Ti apel sa“Gran Depresyon”. Sa ti osi lepok kan Charles Ponzi, enn biznesmenn italyen, ti met an plas so sistem frod ki finn inspir buku lezot eskro ziska azordi.

IDEOLOZI SOSYALIS
Sa bann kriz e fayit dan sistem e ideolozi kapitalis li reprezant enn lokazyon pu nu kontinye propaz enn sistem lide ki baze lor bann fason panse ki pus ver enn sosyete ek enn sistem diferan. Kot bann dimunn pu plis solider, pu pans e travay ver byen-et kolektif, kot prodiksyon pu organize otur satisfer bezwen bann dimunn.

Se sa lalit ki lor azanda azordi.

Lartik siyne: Rosa