“Economic Crisis” – a Marxist perspective, by Lindsey Collen (in Kreol)

05.09.2013

This is the transcription of a talk by Lindsey Collen to gathered LALIT members given on 31 August, 2013.

Kan nu dir “lekonomi an kriz”, li vo lapenn asire ki li kler ki exakteman nu pe dir. Li pa kiksoz vag pu LALIT. Ni kit slogan. Li pa parey kuma sinifikasyon ki lapres donn sa fraz la. Rapel ki zurnalis, zot ena pu furni lartik, sipa “sound bites”. Zot ena pu rann latas tule zur, pu zot lapey. Profeser ekonomiks, zot osi, zot pe fer zanfan pas enn lexame. Sa osi, pu zot lapey. Alor, san-dut, nu pa servi term “lekonomi an kriz” dan mem sans ki profeser, nonpli.

Nu bi dan LALIT se pu konpran an detay pu ki nu kapav sanz sosyete. E mem li vre ki kriz ekonomik li enn dram, e li enn dram, li kapav osi prezant bann lokazyon rar. Par exzanp, sa bann explikasyon bankal ki zurnalist ek profeser liniversite done lor kriz ekonomik kumans krake, diskredite. Lokazyon prezante pu nu analiz sa.

Alor, sa kozri la, li pu anmemtan lor “kriz aktyel dan lekonomi” (Moris sirtu, me osi dan lemond) – manyer LALIT truv li – anmemtan explik enn seri definisyon itil pu konpran “ekonomiks Marxist”. Sa vedir nu pu anmemtan kontraste nu “ekonomiks” avek bannla zot “ekonomiks”. Nu pu kontraste nu lide “lekonomi” avek bannla zot lide. Nu pe su-diviz kozri an 3 kestyon prinsipal. Zis pu fer li pli fasil swiv. Plitar, nu pu get 7 lezot kestyon an-bref. Ala 3 kestyon prinsipal:

1) Ki nu ule dir par “lekonomi”?
2) Ki diferan kalite kriz existe dan sistem kapitalist.
3) Kriz aktyel ki zar kriz?

1) Ki nu ule dir par “lekonomi”?
Mo pu kumanse par enn anekdot interesan. Enn fwa dan bann lane 1990, LALIT ti deleg mwa fer enn seri 8 sesyon ledikasyon politik lor “Lekonomi” ar enn grup fam. Alor, premye sesyon, ti ena 10-12 fam Lakaz Ros, Forest-Side, pe asize an-ron. Mo finn kumanse par poz kestyon “Ki u konpran par sa mo ‘lekonomi’?” Mo ti pe antisipe ki ideolozi burzwa pu fer zot reponn:

“li bidze guvernman”,
“li konsern inflasyon, investisman, anplwa”,
“lekonomi li seki rule par sekter prive”,
“ena tro buku gaspiyaz, koripsyon” ubyen seki finn al kolez pu dir
“saplay ek demand”.

Kumsa mo ti ena lintansyon kumans mo kozri “kot zot ete” e lerla vinn ver enn fason Marxist pu get “lekonomi”.

Me, zot tu ti ena enn lot rezon kifer zot finn inskrir dan sa kur ki mo ti pe done la: Zot ti krwar mo pu explik zot kimanyer fer “lekonomi” dan zot bidze familyal mansyel. Se sa ki “lekonomi” ule dir pu zot. Alor, mo ti bizin kumans enpe pli lwen pu mo liye sa osi ar sans Marxist term la.

Alor, zordi osi, kan nu koz “lekonomi an kriz” ar nu koleg, kamarad, vwazin, ena 3 nivo sinifikasyon:

-- “Bizin fer ‘lekonomi’ dan bidze familyal, ki an kriz akoz travay inn vinn preker, somaz inn ogmante, pri finn monte, lakaz inn vinn pli ser, landetman lafamiy inn ogmante” – dayer tusala li vre. Alor, ena sa sinifikasyon la.

-- “Bidze guvernman – laplipar dimunn truv bidze guvernman kuma enn extrapolasyon bidze familyal. Li an kriz, dimunn panse, akoz Guvernman finn fer tro buku depans, ubyen “akoz koripsyon, gaspiyaz, favoritism”, ubyen “akoz demping Lasinn”, “akoz absanteism”, “akoz Morisyen mank ledikasyon, ena mis-match ant plas travay ek diplom Morisyen”, “akoz pena ase investisman etranze” – e tusala, li osi, li vre.

-- E nu ena lerla pu liye sa bann sinifikasyon reyel la ar manyer ki nu, Marxist, truv “lekonomi”, enn fason byen byen itil.

Groso modo, ki ete “ekonomiks Marxist”? Dabor, li enn fason olistik get sosyete imin. Li enn filozofi, pa zis enn zistifikasyon stati ko, kuma “ekonomiks” dan lekol ete. Li pa get tipti morso sosyete separe depi leres. E asterla, nu get definisyon “lekonomi”, limem, anterm Marxist.


1. Definisyon LEKONOMI
Anu gete tu sa bann realite ki form parti integral dan “lekonomi”, depi enn pwin-de-vi Marxist:

(i) Ekolozi: Nu truv “lekonomi”, depi pwin-de-vi Marxist, kuma kiksoz ki dabor liye sosyete imin ar lanatir. Remarke ki anmemtan nu “liye” ar lanatir (alor lanatir paret andeor de nu), nu form parti integral dan lanatir. Alor, enn ekonomist Marxist, li etidye size “ekolozi” andan dan letid “ekonomiks”. Marx ti enn-de premye gran ekolozist. Li ti ekrir lor epwizman later nuriser par agrikiltir monokrop, li ti ekrir lor kasir lavil-lakanpayn an-term ekolozik (buz matyer primer ki ti pu al anrisi later lakanpayn, fer li vinn salte ek syurej poliyan dan lavil), polisyon an zeneral, debalansman bann sikl organik. Dan LALIT, nu etidye John Bellamy Foster lor Marx’s Ecology, pu nu ekler nu lor la. Ekonomiks Stalinyen, li lekontrer: li viz (ti viz) enn kalite lom ki dominn lanatir plito ki viz viv an armoni ar lanatir, enn lom ki prodir a tu pri plito ki viz prodir seki neseser, enn lom ki kompiyt ar vorasite kapitalism, plito ki viz ranvers li.

Si nu pa get sa lyen ant lekonomi ek ekolozi, ant imin ek lanatir, nu pa pu konpran gran soz, ni nu pa pu kapav sanz gransoz.

Par kontras, ekonomiks burzwa truv “ekolozi” kuma enn “externalite” – kiksoz andeor size ekonomiks. Pa zis sa, zot truv lanatir kuma enn done infini.

(ii) Prodiksyon: Nu, dan enn analiz Marxist, nu truv “lekonomi” li anfet seki responsab, dan le-fe, pu liye tu imin dan enn sosyete done ansam pu ki dimunn sirviv kolektivman.

Zordizur sa vedir lekonomi se kimanyer nu deza organize sosyalman pu prodir e distribiye seki sosyete pe deza servi pu sirviv. So size, kan nu koz “lekonomi” dan sa sans la li “prodiksyon”. Lekonomi vedir tu seki konsern kreasyon bann “prodwi”, inklir laspe sosyal sa prodiksyon la. “Lekonomi” li desid pa zis “pri” sak obze, sak but marsandiz, me so valer – so valer kote itilite, e osi so valer kote lesanz. E so valer li liye, an-fennd-kont, ar valer lafors travay imin ki finn al dan prodir li, amenn li la. E sa lafors travay la, li osi asontur, a-vann. E se, an-fennd-kont (setadir enn-dan-lot) se “lekonomi”. E sa sistem prodiksyon la ki determinn realite politik ubyen sosyal. Lekonomi pa determinn sak desizyon, evidaman, me an-fennd-kont, lekonomi determinan. Si u pa get prodiksyon, u pa pu konpran lekonomi, ni naryen dan sosyete. U pe zis get bann miraz, bann refle lao-lao.

Pu ekonomiks burzwa, ekonomiks li enn mekanism separe depi imin, separe depi sosyete. Li ena bann lalwa abstre, kot pa zis asyum lanatir infini, me li asyum lekonomi ena lye andeor realite sosyal prodiksyon.

(iii) Listwar: Ideolozi burzwa, akoz li dominan, akoz realite zordi li realite kapitalist, li fer nu persevwar “lekonomi” anplas kuma kiksoz inevitab, mem natirel, kan anfet li enn veritab diktatir lor letan enn ti-poyne dimunn. Li finn ariv kumsa swit a enn long prosesis expropriasyon dan lepase. Sa prosesis “listwar” la li kontiyne zordi. Alor, “lekonomi” pu nu, dan enn analiz Marxist, li konsern size “listwar”, osi. Si nu pa get listwar, nu pa pu konpran naryen dan sosyete aktyel, ni kimanyer sanz li. Alor, lekonomi li konsern sa gran flev listwar, ki pe kontiyn derule avek nu-mem ladan. Alor, nu ena pu truv nu-mem (kolektivman) ladan pandan enn lepok modest, dan enn plas modest, me ladan. Sak individi, li ena enn rol modest, me li ena enn rol dan listwar. Mem si li niye sa rol la, sa niye la li ena so plas dan listwar. Si li sir-estim so rol, abe li pu fer erer osi. Apel sa “sibzektivite”. Evit truv nu-mem (individyelman, ek kuma enn parti) omnipotan, kuma nu evit truv nu san okenn puvwar. Nu ena sertin puvwar, parfwa minim, parfwa kle. Marxism inklir enn ket pu evalye sa puvwar la avek presizyon, dan nu aksyon.

Pu ekonomiks burzwa, listwar li dan lepase. E li pa dirize par listwar ekonomik. Suvan listwar burzwa pretann ki evennman ki finn arive ti tu sinpleman dikte par dimunn ki ti ena puvwar. Alor, li listwar bann lerwa, guverner, zeneral. Sa poem Bertold Brecht “Travayer get Listwar”, li fer sa resortir byen.

(iv) Sosyolozi: Sa expropriasyon ki nu finn koze lao la, li pa finn res dan “listwar”. Li finn kontinye, pe kontinye, e, si nu pa azir, li pu kontiyne. Listwar li tultan pe kontiyne zordi. Patrona kontiyn apropriye enn parti valer travay ki tu lezot dimunn kree ar zot kuraz tulezur. Dimunn ki kree sa valer la tulezur par zot travay, perdi kontrol lor la tulezur. Sa vedir “lekonomi” li konsern size par exelans “sosyolozi”: enn grup (klas) dimunn ek enn lot grup (klas) dimunn. Klas sosyal, dapre ekonomiks Marxist, li determine par relasyon ki enn dimunn (pli presizeman enn klas dimunn) ena avek prodiksyon tu bann zafer ki nu servi. Bann klas sosyal zot evidaman artikile ansam. Zot pa zis enn bann kategori deskriptif, kuma Statistics Mauritius dekrir zot, ni kuma liv sosylozi lekol dekrir zot. Zot obzektiv. Sa vedir kontan-pa-kontan dimunn dan klas travayer li viv par enn saler, setadir li vann so kuraz ar enn lot bann dimunn ki ena puvwar (ek larzan) pu aste li. Zot, seki aste la, li dan enn lot klas sosyal. Ka Michelle Tsang Ping li montre klerman ki li pa inportan komye u tuse; an-fennd-kont, patron met u deor akoz u enn travayer, e li li enn patron.

Dapre ideolozi burzwa, ek so realite osi, sosyolozi li enn deskripsyon diferan stati sosyal andeor lekonomi ek politik; li dekrir seki ena tandans pu gard tu anplas; seki sakuy realite, li evit koze. Li so seksyon statistik ki responsab dir, par exanp, ki 9/10 dimunn “proprieter lakaz” (san get sa kontra later ’si sakre pu so sistem!). Li responsab dir zis 1/12 dimunn pa dan enn “anplwa”, lor baz ki li finn travay mwins ki enn-ertan dan dernye enn semenn.

(v) Politik (pli presizeman lalit politik pu sosyalism). Analiz Marxist lor lekonomi, li inklir enn vole politik, enn vole aksyon kolektif (pli presizeman aksyon konsyan lepase, aksyon konsyan leprezan, aksyon konsyan fitir). Anu get li.

Sa diktatir enn klas nimerikman tipti, ki nu finn dekrir lao, lor enn gran mazorite dimunn dan sosyete, li posib akoz enn imans laparey apel “Leta”. Sa li inklir Parlman, kabine, guvernman dan tu so sans, servis sivil, lafors polisyer, sistem penitansyer, minisipalite, distrik kawnsel, para-etatik, e dan sans Marxist, li osi inklir lapres, bann relizyon organize, lafamiy, sistem ledikasyon (mem so but aparaman “prive”, li form parti “Leta”).

Sa Leta la, li absorb enn parti sa valer travay anplis la (ki nu finn explike ki travayer prodir ar so kuraz) pu li pey enn serten nomb travayer enn saler pu sa travay gard-tu-anplas la. E sa “Leta” la, li definitivman napa la pu “protez travayer”, li pa la pu “lavansman Morisyen”, ni pu “devlopman peyi”, ni pu “byen-et bann sitwayen” – me li la kareman pu gard sistem la anplas pu ki li fasilit patrona (kapitalist, anplwayer, sekter prive, antreprener – gran ek tipti – , misye la, burzwa la, bos la, proprieter antrepriz la – sa ti-pursantaz dimunn ki viv sanki oblize vann zot prop kuraz o-mwa, me par aste pu enn lot dimunn) kontiyn apropriye sa sirplis la maximem posib. Leta bizin byen suvan asire ki pena dezord, rebelyon, kao ki, asontur, riske rann sirvi sa sistem explwatasyon la pli difisil. Samem kifer li parfwa sey pretann ki so bi se “pu protez travayer”, parski li vreman bizin fer sa kan travayer buze, pu ki li gard so explwatasyon anplas. Samem kifer nu gayn sertin “drwa imin” asire. Pu ki Leta tuzur kapav gard sistem anplas. Komye drwa nu gayne, li depann lor “balans de fors de klas”. Setadir, li depann lor lorganizasyon, mobilizasyon, inifikasyon, ek konsyans-de-klas ki ena dan klas travayer.

Li inportan dir ki Leta li pa reprezant lintere sak kapitalist, non. Li pa reprezant lintere mem sa but kapitalist ki pli for. Li reprezant, enn dan lot, lintere totalite sa klas ki tultan pe lager ant-zot-mem la.

Asterla, kot sa amenn nu? Abe, pu nu kapav fer fas enn tel diktatir par enn klas ki pe apropriye sirplis depi travay enn mazorite dimunn, e ki li ena enn Leta pu perpetye so sistem anplas, fode nu organize politikman . Fode nu organize pa zis pu fer fas sa diktatir la, me pu ranvers li. Pa fasil. Alor, sa konsern pa zis “syans politik” pu konpran tu sa mekanism puvwar la, ki Machiavel finn dekrir osi byen 500 banane exak-exak desela dan so ti-liv Prins La. Syans politik, li selman get manyer ki guverne, laparey ki servi pu guverne, manyer ki vinn o-puvwar, res o-puvwar, perdi puvwar. Li pa tro for lor explik enn revolisyon, setadir analiz bann lafors ki ena potansyel ranvers sistem anplas.

Me, pu nu, sa “Leta” la, li konsern enn lot size, enn size enn lot lord net: li konsern presizeman sa volonte dan sertin individi, depi kumansman sosyete de klas, pu vinn ansam, kree enn meyer sosyete. Li konsern sa dezir pu lite kont explwatasyon ekonomik, e pu kree sosyalism. Setadir nu pa pe zis etidye lekonomi, ni zis etidye politik pu konpran seki existe, me nu pe etidye zot pu nu kone anmemtan ki aksyon nu kapav fer ansam avek nu bann matlo, pu ki nu kontribiye pu amenn enn nuvo kalite sosyete imin ki nu anvi truve dan lavenir – e pu nu anfet amenn sa lalit la mem anmemtan.

Pu ekonomiks burzwa, “politik” se manejmennt puvwar dan tu striktir ki deza anplas; li asyum enn “model konsansis”. Sa vedir li asyum ki enn-dan-lot striktir la zot la pu proteksyon travayer, zot la pu lavansman sitwayen, zot la devlopman pei. Ideolozi burzwa dir ki parfwa, kan striktir anplas pa fonksyone sipa zot koronpi, li zis akoz isi-laba ena enn politisyen ki pa bon, ena froder, bizin sanzman “lom”, sanzman “parti opuwar”, me sistem la korek. Dapre zot, sistem la li bon mem li. E politik, dapre zot, li pa liye ditu ar lekonomi. Politik li pu politisyen. Lekonomi li pu bann misye la. E zame le de zwenn.

Ala sa 5 size ki permet nu dres enn konsta lor manyer nu, nu truv “lekonomi” kan nu, nu koz li, e manyer ekonomis burzwa truv li, kan zot zot koz li. Asterla, kan nu fini definir “lekonomi” dan nu fason (e fason bannla), nu get nu 2yem kestyon:

2. Definisyon KRIZ EKONOMIK
Ki diferan kalite kriz existe dan sistem kapitalist.
Kapitalism li diferan depi diferan sistem avan so lepok (setadir avan 250an desela), parski, ant-ot, li depann lor kriz perpetyel. Li pena okenn stabilite intern. Sa ki finn permet li fer buku progre teknolozik, par exanp. Li enn sistem ki fonksyone atraver provok bankrut, kuma enn evennman rutinn. Kan tro buku dimunn rant dan prodiksyon triko, marse satire, alor seki mwen efisyan, li ferm lantrepriz, lev pake, kit sa sekter triko la. Me, kan prodir tro buku marsandiz an zeneral, sa provok enn kriz zeneralize: pena marse pu ekul prodwi. Godam res ranpli. Dimunn perdi plas akoz pena komann. Lerla, a zot tur, zot pena rant. Zot pli pa aste triko, zot mem. Alor, kriz sir-prodiksyon kontiyne. Enn spiral infernal fini kree. Ala sistem kapitalis so bann kriz.

Suvan enn Leta antye al deklar lager kont enn lot, pu li kraz partu, lerla re-larg tennder. Swa Leta la, li depanse limem (solisyon Keynes), kuma li pe fer zordi, mem si atraver sekter prive sann kut la. Anplis, ena bann “long larul”, otur 50 an, provoke par devlopman teknolozi/akse a kredi, ubyen pa kone kwa. Ekonomist Schumpeter ti devlop sa e finn nom sa bann sikl la “Sikl Kondratiev” apre enn ekonomist exekite par Stalin, ki ti dekuver zot:

LEPOK (Larul) Lane li large Evennman lepok sa larul ekonomik la
Rev. Indistriyel 1780 Sistem kapitalis opuvwar pu premye fwa, Lerop.
Lavaper, sime rel 1830 Sistem gro lizinn Angleter pran kum model organizasyon karo Moris.
Lasye, lindistri lur 1870 Premye fwa klas travayer pran puvwar, Kominn de Pari – 100 zur.
Laz petrol, loto, 1910 Lager “mondyal”. 2yem fwa klas travayer o-puvwar 1917 - 3 an;
lamonte fasism.
Lot gran lager “mondyal”.
Zarm nikleer. USA konsolid so lanpir mondyal.
Polisyon deklanse lor lesel danzere.
Tantativ klas travayer pran puvwar dan lalyans ar “nasyonalist”:
Lasinn 1948, Kiba 1958, Chili 1970, Vietnam 1975, Sid Afrik 1994.
Laz ICT 1970 Lamonte kapitalism finansye; neo-liberalism.
Inplozyon sosyal-demokrasi, reyn Stalinyen, “sosyalism Afrikin”.

Alor, zordi onivo mondyal, nu dan enn sa bann kriz siklik la. Ekonomist pankor konn explike exakteman kimanyer sa bann sikl la marse, me li reflet enn patern.

Me, anplis, nu ena lezot kriz. E nu kumans ar enn ki partikilye pu Moris, mem li sorti dan lefet ki reyn neo-liberalist, dan sa lepok ICT, finn provok li:

3. Kriz sistemik Moris
Dan Moris zordi, anplis sa kriz long larul, ena enn kriz sistemik. Anu get sa enn ku. La, nu pu truve ki kestyon “lekonomi”, li liye intiman avek kestyon “politik”.

Form reyn politik pu kapitalism isi Moris, kuma partu, li stabiliz li-mem, tan-byen-ke-mal, atraver enn “Blok istorik”. Moris sa “blok istorik” (istorik, parski li dire dan letan, li pa zis enn manda politik, par exanp) li finn tultan, enn dan lot, forme otur Parti Travayis, e depi bann lane 1950 li dirize par enn klas partikilye, enn seksyon burzwazi nesan, agandisan – burzwazi deta – sirtu gran planter kann (dimunn ki anplway enn mindev permanan) ki finn azir kuma klas ki diriz blok politik la, e ki finn ris otur de-zot sa 30,000 fami tipti planter kann ki pa anplway dimunn ki ti azan alabaz Travayis lor baz enn lintere an-komin reyel mem si parsyel dan kann, plis 50,000 laburer ek artizan dan kann ek disik (alepok dan PWU-Jugdambi ek AGWU mem OUA-Rima, zot osi dan enn lalyans ansam lor baz lintere dan kann ek disik, e apartir 2010 sirtu Travayis inn sey re-kolmat enn lalyans ar SILU-UASI, Deerpalsing-Subron-Jauffret-Deonath). Zot tu rant dan sa lalyans la, dan sa “blok istorik” la avek enn sel bi: pu fors oligarsi sikriyer “met aryer”, kit enpe plas pu gran planter akimil plis kapital, e kumsa burzwazi stabiliz li enpe pli byen. Ti-Planter gayn myet. Artizan ek laburer gayn lapusyer dipin.

Alor, tu sa bann klas ki opere dan sekter kann ek disik ti ena, e tuzur ena, zot rityel ansam. Pa zis zot lintere kri. E tusala fer “Blok istorik” la. Travayis, par exanp, li res dan enn lalyans quasi permanan ar PMSD, ki tradisyonelman ti reprezant oligarsi mem, me tradisyonelman li fu PMSD deor dan Guvernman enn an avan enn eleksyon zeneral, pu ki Travayis kapav fer so sharad kont “misye la”, kot pu “uver so kofor” ar lakle Travayist. Sak lakup, ena enn lot rityel. Ansam zot tu dan Blok Istorik, zot fer enn gran fet kot Amma Touke dan Lesid, kot gran burzwazi ek lider parti Travayis, dan prezans sindikalist, fer serman zot pu sutenir demars zot kamarad – purvi disik, ek asterla kann, progrese. Ala “blok istorik”. Kan MMM-PSM vinn opuvwar, li ti menas sa Blok Istorik, e se sa ki finn provok kasir 9 mwa apre MMM-PSM vinn opuvwar an 1982. PSM ek enn but MMM otur Jugnauth finn alye ar Travayis, remet ansyen “Blok Istorik” dibut, su enn lidership MSM tanporer (enn deseni), avek so spesifisite (enpe pli Bonapartist). Travayis manevre atraver so lalyans ar MMM ek zot viktwar elektoral an 1995 pu li re-pran kontrol, e pu konsolid so ansyen “blok istorik” ariv 2005.

Me, avek lafin proteksyon Lerop, aparti 1995 vini-mem, e apre diversifikasyon ekonomik dan sfer andeor kontrol burzwazi istorik, sa sekter la (kann-disik) nepli reyne parey, e nepli pu kapav reyne ditu dan so ansyen form. Ala seki provok enn kriz sistemik. “Blok istorik” menase net. Seki permet Travayis reyne, li nepli existe.

E Leta nepli ena mem rol osi santral, dayer. Leta nepli negosye kota ek pri pu tablisman ar Lerop, nepli fixe anplwa stab pu par milye dimunn, nepli pran tax sorti, pu nepli definir factory area avek mem fasilite, nepli ena enn ta para-etatik pu sutenir kann-disik. Pandan sa transizyon la, “Blok Istorik” finn gayn enn prolongasyon so lavi: pandan sa dernye 10-15 an par la, Leta finn kapav diriz kapital depiLerop (larzan akonpaynman) ver sa oligarsi la pu “restriktirasyon lindistri kannyer”, pa ver restriktirasyon lekonomi Moris dan lintere lamas dimunn. E li finn fer li avek kudme tu planter ek tu sindika dan lindistri sikriyer. Mem li ti enn restriktirasyon mortel pu Moris anterm lindepandans ekonomik relativ.

Me, de tut fason, zordi tu nepli kuma avan. Ala kriz sistemik.

Kriz sistemik lLi diferan dan lesans ki li ena tandans rant dan lavi tu dimunn, kraz tu bann parwa ki ena dan nu latet, e anfet kraz parwa dan nu lavi.

Nu, etan nu pe viv dan enn losean ideolozi burzwa, nu separ nu an konpartiman pu nu kapav debruye: travay isi, lozman isi, lavi familyal isi, lavi ar kamarad isi, lavi politik isi, avek enn ta parwa epe ant. Me enn kriz sistemik, so partikilarite se tu sa parwa la tonbe. Nu problem travay kot pena peyslip vinn problem lozman akoz NHDC exziz enn, nu problem lozman vinn problem sosyal (antretuye dan lafamiy), nu problem lapey vinn problem landetman (ki provok konfli dan lafamiy, li osi), problem ekonomik pei vedir pena travay stab, vedir dimunn tom dan vol, prostitisyon, lavant ladrog – kot li difisil sorti. Plis dimunn al fini dan prizon. Sa provok enn lot seri problem arive. Kan dimunn sap dan prizon, zot pa gayn sertifika moralite, pa gayn travay, zot vinn enn problem sosyal. Avek tusala, pena okenn parti politik meynstriym ki vinn delavan avek enn program. Okenn program politik zot napa propoze pu kriz. Zot pretann ki bann sinptom kriz (koripsyon, frod), si atak zot, pu geri kriz. Li enn anfantiyaz, me pena lot program meynstriym. Zot dir bizin plis lapolis, pu geri problem ki so lakoz se travay preker ek lozman sere. Zot vinn propoz kiksoz osi abetisan ki “bann valer”. Purvi li pa enn program koeran, parski zot pena enn, e purlemoman, zot pa kapav ena enn. Ala kriz sistemik. Tu parti politik meynstriym pena naryen pu ofer.

Lezot Kriz
Plis nu finn gayn enn seri kriz onivo internasonal, ki finn ena reperkisyon Moris: kriz banker 2007, kriz petrol amizir stok la vinn klerman faynayt, kriz alimanter amizir later o-nivo mondyal pa furni ase pu sa popilasyon agrandisan, kriz lanvironnman kan pena ase loxizenn konpare ar karbonn dayoxayd (plis 8 lezot sey danzere ki pe depase), kriz ekonomik mondyal, kriz Ero aktyel. Tusala.

E, pu tu sa bann kriz la, ki li ule dir pu dimunn ordiner, dimunn ki travay pu viv, setadir sa gran lamas dimunn ki oblize vann so kuraz pu enn lamone? Li ule dir mwens reveni familyal – akoz somaz, mwens dimunn dan famiy ena enn plas travay. Akoz travay preker, pre lamwatye dimunn Moris travay bat-bate san mem enn peyslip, kuma servey LALIT finn montre. Akoz tu dimunn andete – pu zafer serye, kuma lakaz, ledikasyon zanfan, motosiklet ki neseser parfwa zis pu ariv travay return lakaz, frizider, masinn lave ki neseser pu permet fam travay long lertan, e osi dimunn andete pu zot tit-antrepriz, kot ¾ ferm laport apre 4 an.

Plis pri monte san-ses. Alor, reyelman bann fam dan sa reynion dan bann lane 1990 dan Lakaz Ros ti ena rezon: bizin konn fer lekonomi dan bidze familyal. Parwa inn tonbe: tu definisyon kriz zwenn ansam.

Ala kriz, manyer li afekte dimunn. LALIT finn uver so “baromet anplwa”, finn fer so servey lor lozman pu tat pu lefe kriz – anterm lisansiman, enn kote, ek lozman, lot kote.

E briyevman, nu pu reponn 7 lezot kestyon liye ek kriz, avan nu vinn lor program LALIT:

4) KRIZ ANTERM LETAN: Eski lekonomi Moris dan enn kriz sistemik la, la, la samdi le 31 Ut, ubyen nu pe fer referans a enn kriz ki la pandan sa enn semenn la? swa enn mwa la? Swa sa enn lane la? Swa pandan sa deseni la? Swa nu pe koz enn kriz apepre depi nu-mem nu finn ne? Ubyen zis depi nu finn kumans remark li (sibzektivman)? Ubyen eski nu pe koz enn kriz sa syek la? Dan ki dire letan nu pe koze? E kimanyer nu truv kriz lor letan?

Repons, kriz sistemik la li pu sakuy sosyete buku e tu sa bann problem la pu persiste, petet pu enn ase long but letan, petet pu anpire mem. Kuma nu finn dir, kriz sistemik la li kree somaz, li kree problem lozman, li ogmant landetman familyal, li provok vyolans dan lafamiy, li furni krim atros dan vwazinaz, li agrav problem mafya ladrog, li anplifye prostisiyon anfantinn e adilt, delinkans, vol ek old-ep. E so kantite letan, li pa previzib. Li ena tandans al dan ase gran dezord, avan ki li reysi kree enn volonte parmi buku dimunn pu enn re-nuvo.

Kriz mondyal la, li paret form parti enn “Sikl long”, ki pu repran. Ubyen li kapav pli grav, amizir li bit kont lefet ki lanatir faynayt, kan ekonomiks burzwa asyum ki li infini.

5) KRIZ ANTERM ZEOGRAFI: Lor ki grander lespas zeografik sa bann kriz la ena lefe?
Kriz sistemik alinteryer enn “politi” setadir enn lespas politik kuma enn leta nasyon, li dan sa pei la.
Me kriz mondyal, li veritableman mondyal.

6) LEFE DE KLAS: Ki lefe lor diferan dimunn dan sosyete sa kriz la ena? Ubyen li afekte tu klas parey.
Anzeneral, kriz afekte tu dimunn, me seki ena enn sertin stok (normalman bann dan burzwazi), zot ena enn sertin amortiser kont kriz. Plis ena sertin biznes, ki angrese par kriz. Alor, li ena diferan lefe lor diferan klas sosyal.

7) KISANNLA RESPONSAB SA KRIZ LA?
Eski enn klas responsab?

Natirelman, dimunn ki anfaver gard sa sistem la, e sirtu bann seki benefisye direkteman depi reyn sa sistem la, zot responsab. Burzwazi li direkteman responsab. Lezot klas sibir kriz plis, e pa zot ki responsab kriz. Sel responsabilite ki lamas dimunn ena (e li gran), se pu sanz sa sistem ki prodir sa bann kriz la, osi byen ki sa inegalite kriyel la.

8) KI PROGNOZ KRIZ?
Kriz Moris li kapav vinn byen grav, parski pena okenn lekonomi alternativ an-preparasyon lor gran lesel.

Samem ki LALIT finn met “lekonomi alternativ” lor azanda politik depi 10 an. E se sa ki nu bizin kontiyn met lor azanda. Pu Moris, e pu partu. Blok Istorik pu rod re-format li-mem dan lezot sekter, osi byen ki dan kann (ki finn raptise dan so linfliyans):

- Turism – kot li finn alwe “tourist services” pu investisman depi deor ar WTO. Isi PMSD ek Xavier Duval alatet tantativ form enn nuvo burzwazi deta dan sa sekter la.
- Financial services – parey.
- Ledikasyon Tersyer – Dan sa sekter la, li paret (atraver lanpir Jeetah ek minis Jeetah) pe sey konstrir enn nuvo “Blok Istorik” otur biznes ledikasyon. Nu pe truv later tablisman ek biznes ledikasyon pe vinn ansam. Guvernman pe viz 100,000 plas liniversite, buku etidyan depi deor. Li an paralel ek liberalizasyon WTO, setadir li paret kontra ar pei enn-par-enn.
ICT – Dan sa sekter la, ena firm milti-nasyonal, osi byen ki burzwazi deta kuma Jean Suzanne.
Lindistri agro-alimanter – Ena nuvo seksyon burzwazi byen dinamik (kuma Sarjua, Surat, Hassen Tahir) ek osi Medine ek lezot tablisman, bann firm dan Seafood Hub, ki pe uver sa sekter la.

9) KISANNLA ENA POSIBILITE EDE PU ENN SORTI POZITIV LOT KOTE ENN TEL KRIZ?
E par ki mwayen?

Sistem kapitalist, pu tu so fezer, li pe balote. Li pa stab ditu, kuma nu finn truve. Li an-kriz permanan. E sa bann kriz la, sak fwa zot vinn grav, zot menas so lexistans sistem kapitalist mem. Pu sorti dan sa bann kriz la, normalman, kan zot grav, ena 2 posibilite: sosyalism ubyen barbari.

Gran kriz Lalmayn, par exanp, ti sorti dan kriz par barbari fasism.

Me, kimanyer nu kapav ede pu sorti ver sosyalism?

Kan nu koz “sosyalist”, nu pa pe koz mem zafer ki Paul Berenger. Ni Travayis. Ni MSM ki ena “sosyalism” dan so nom.

Nu pe koz enn sosyete san klas sosyal diferan, dan sans ki nu finn definir “klas” lao.

Ena 3 lafors ki ini ansam pu sosyalism kumans pran nesans, e zot sorti dan analiz lao, e sa lakle pu nu dan LALIT:

- sa klas ki ena lafors ek volonte pu sanz sistem aktyel, setadir totalite salarye, kan li azir. Setadir klas travayer. Setadir, tu dimunn ki travay pu enn saler. Totalite travayer li byen for. (Dan USA zot apel li “99%” kont 1%). Pu li kontribiye pu amenn sosyalism, li bizin de plizanpli inifye, deplizanpli mobilize, e deplizanpli konsyan ki li enn klas. (Get Ram so papye lor “Mitasyon dan Muvman Sindikal” - 2013).

- lexperyans limanite lepase – lexperyans direk dan klas travayer, plis lexperyans rakonte par lezot dimunn pandan zot lavi. Dan sak sayt ena enn-de dimunn “saz”, saz par lexperyans, dimunn ki normalman ezite pu azir brit, presizeman akoz zot finn deza travers lexperyans azir brit, perdi. Sa sazes la vedir ki zot koleg travay ena enn gran respe pu zot. Kan zot konvinki lor enn aksyon politik profon, zot ena puvwar infliyans sa gran klas travayer nu fek mansyone lao, presizeman parski zot ankre ladan tulezur. Alor sa lavangard (ki suvan lant pu buze), li anmemtan dan klas travayer, an-mem-tan dan moman kot mobilizasyon pe ogmante, li vinn separe depi klas travayer, li vinn enn lidership. Samem enn parti vre sinifikasyon sa term “lidership” la.

- enn parti politik ek enn program politik kler. Enn parti anfaver sosyalism, li enn parti ki ena enn program politik, e pa zis enn saple bann “valer” ki pa naryen apar “voeux pieux” ipokrit. Enn program se enn analiz (sa 5 size liye lao – lekonomi liye ar ekolozi, prodiksyon, listwar, sosyolozi, politik) ter-a-ter lasityasyon; enn seri demand tranzisyonel (ki pran nu depi realite zordi, amenn nu dan direksyon sosyalism); ek travay militan pu konvink dimunn ader a sa program la, sirtu konvink sa bann dimunn ki ena plis lexperyans, ki pli reflesi, ki finn deza aprann atraver zot aksyon, e ki deza inplante dan klas travayer.

10) E, KIMANYER NU, KAN NU PE KOZE, NU ARTIKIL NU ZUTI ANALITIK PU DEKRIR ENN “LEKONOMI AN KRIZ” AVEK MANYER KI LAPRES UBYEN PROFESER EKONOMIKS SERVI TERM LA?

Sa, nu pe sey fer li, dan sa papye la. Nu fer li atraver kontraste manyer lezot dimunn servi lexpresyon kuma “lekonomi an kriz” pu explik manyer nu truv “lekonomi an kriz”. E par montre ki pu nu, tu kriz reprezant enn lokazyon. Zot reprezant enn lokazyon parski zot pruve ki sistem existan li ni fiyab (akoz so instabilite la) ni permanan (akoz so frazilite).

Lindsey Collen (avek kudme krisyal dan konseptyalizasyon depi Cindy Clelie), 31 Ut 2013