Temwanyaz Edna Menes lor so derasinnman depi Diego Garcia
18.11.2010
Nu ena plezir pibliye temwanyaz ki Edna Menes finn rakonte dan Konferans Internasyonal lor Diego. Sa temwanyaz-la ti byin tusan pu tu dimunn prezan dan konferans. Edna finn rakont kuma li finn viv sa moman byin dulere, kan Guvernman britanik finn expilse dimunn ki ti pe amenn enn lavi trankil dan larsipel Chagos pu fer plas pu enn baz militer Ameriken
Bonzur tu dimunn ki la. Sa but ki mo pu rakont zot la, li pa fasil pu mwa me mo pu fer tu mo zefor. Kuma nu dir, lalit, nu ankor pe amenn lalit. Parski Diego, monn grandi. Mo'nn sort Moris, mo'nn ale byen tipti: mo fami finn amenn mwa dan Diego. Tu ti korek! Pa ti ena personn mazine ki pu sort dan Diego, parski nu ti pe viv byen. Mo'nn kumans grandi.
Nu ti dan pwennt - labamem kot ena baz - savedir mo papa ti pe travay mason. Savedir ranz tu bann lakaz laba. Finalman finn ariv enn moman kot zot finn dir nu tu reyni pu zot koz avek nu. Mo ti ankor inpe tipti. Seki mo'nn truve, se bann 'blan' ( mwa mo truv sa bann blan), zot finn dir nu, nu bizin kit sa landrwa kot nu ti ete la pu al viv dan lot but. Parski sa but la pa bon pu nu reste. Pa pe kone kifer.
Anfin depi lontan, depi mo tipti, mo ti ena enn ti fason rebel dan mwa. Avek detrwa mo bann kamarad, nu dir 'Abe kifer amenn nu laba?'. Ti ena lakanpayn ek lavil. Nu ti res dan lakanpayn. Ti ena tu fasilite. Pwason divan laport. Avoy enn ti laliyn, vey torti monte, torti desann, tu korek. Abe si nu al dan lavil laba nu pa pu gayn sa. Finalman, pa'nn kapav fer narnye. Bann blan fini vini, lot kote so Sinwa, so Blan so Nwar, setadir Meriken. Avek bann ki diriz sa landrwa la. Zot finn vini, zot finn tir nu.
Laba pa ti ena loto, bis tusala; ti ena trakter avek saret. Ti byen difisil pu nu. Bann dimunn ti bizin rant dan bato, travers lamer pu al lot kote. Nu, nu ti bizin rant dan bato akoz nu bann madam ek zanfan. Bann zom ti mont lor trakter pu amenn zot bann lili, zot bann ti-katiya kuma nu dir, ek zot matla. Ena dimunn pa'nn kontan, ziska Michel Vars (kitfwa zo'nn tann parle) so madam ti zet dan delo. Debat. E kan nu debat laba, pa kone si zot kone, anba ena rekin anba. Finalman pa'nn kapav fer nanrye, finn oblize kit sa but la pu al enn lot but apel North One Nordes. Kan nu'nn ariv laba, inn donn nu enn ti lakaz. Inn fer mo papa remont enn lakaz beton, lao lapay. Nu'nn res danbor lamer. Tu kumans inpe byen. Me peti-a-peti nu truve ki sa pa pe mars kuma nu ti ete laba.
Aster, ti ena enn bato, mo pa kone si zot kone, apel Mauritius. Aster, Mauritius inn rantre, inn dir tu bann dimunn ki pe anvi al Moris bizin al lor sa bato la. Si zot pa ale, zot res la, zot pu ena problem. Aster bon, nu nu ti ankor angaze, kuma mo papa ki ti angaze kuma mason pu ranz lakaz laba.
Buku finn bizin ale, pa pe kontan, pe plore akoz kifer zot pe bizin ale. Mauritius ale, revini, revinn serse. Ariv enn moman, Mauritius nepli vinn dan Diego. Pena Mauritius, pa tann li ditu. Si linn kule, seki li'nn ete pa kone. La petitapeti nu kumans dimande 'Me ki nu pu fer laba?'. Meriken kumans rant dan landrwa kot nu ete. Ondire furmi, tiginn-tiginn. Kumans fer ti latant pre kot nu reste. Met bel bul, fer nu zanfan get dan Lalinn sipa ki zafer ankor. Ariv enn moman ki bann Sesel ki vini sennkutla. Sesel ti ena enn misye apel Todd, sipa Mulinyen, sipa ki zafer.
La mo'nn grandi... Monn ariv 14-an parla. Fer tu dimunn, so gran ek so zanfan, bizin vini ankor. Reyni tu kot Grankaz ankor. La, bann dimunn bizin reyni zot pu zot kit Diego. Seki Seselwa bizin return dan Sesel. Bann Morisyen, bann Zilwa ki'nn ne laba, bizin sorti. Moris pu donn nu enn landrwa lakaz, reyni seki zot ti ena, zanimo etc., tu pu donn zot.
Buku dimunn pa'nn kontan, e sirtu buku dimunn ki'nn ne , grandi laba ek zame finn konn Moris. Sa ti enn kriz, kriz, kriz. Me zot pe dir 'pa kapav fer nanrye; bizin kit laba'.
Ariv enn moman pli difisil dan nu lavi (Misye Prosper ki finn menn lalit li usi konn sa), nu kumans truv sa bann Meriken la pran tu nu lisyen. Tu zanfan ki ena so lisyen pli atase ar li, zot pran li met dan enn kamyon. Zot finn deza tande ki apel kalorifer? La, tu dimunn, tu zanfan bizin gete. Pran sa lisyen la... Vivan! Avoy li dan sa dife la. Lisyen pe debat, nu nu pe kriye, bann zanfan.
Apre finn fer enn reynion ar nu: dir nu si nu 'kumans lager pu sa', nu usi nu pu al kumsa. [silans dan lasal]
La mo papa finn kumans dir : 'Nu ena fami Sesel; Anu kumans fer demars Sesel'. Nu'nn al Sesel, nu'nn fer 9-mwa parla. Lerla Sesel dir bizin return nu parski nu angaze lor Moris. Pa pu kapav gard nu Sesel.
Nu return dan Diego. Aster kan nu returne, li'nn pli PIR. Sa 9-mwa ki nu finn ale, mo pa pu rakonte parski li finn telman long. Me kan nu'nn revini, sennkutla dir nu nu nepli ena lakaz. Pran nu tu bann dimunn ki sorti Sesel, Zilwa ek Morisyen, met nu dan Langar. Aswar met matla anba, kartron, sipaki. Ena bal Kopra, u kone, lapay koko, ena dimunn bizin dormi lor la. Zanfan, fam, grandimunn, tu dimunn bizin res lamem. Dir nu nu pa pu ena lakaz. Lerla tu problem kumanse.
Enn zur Nordvaer revini. Fer enn lot renyon. Dir nu, nu bizin sorti la; al Peros Banos. Peros li pre avek Diego, me li pa Diego. Avan nu al laba, Nordvaer ti deza dan la rad. Bann Meriken finn pran enn gran bato (mo krwar apel Layter). Savedir u pa bizin rant dan dilo, bato la amenn u lor Nordvaer san u bizin rant dan dilo, inpe kuma Konntener kumsa. Lerla finn amenn nu kot pe ranz baz laba.
Kan nu ariv laba, nu pa krwar numem. Tu finn kraze : brizan, bann pwason finn mor, tu sa bann zafer la finn ramas-ramase. Enn de trwa langar. Gro-gro avyon. Zot dir 'zis pu fer u kone ki u pa pu kapav res la. Parski si sa gro masinn la pas pre li pu kraz u lakaz. Al dan Peros, u pu korek laba '. Finalman, bann premye dimunn ki'nn al Peros, se numem, se mwa, mo mama ek so bann zanfan, bann dimunn ki ti angaze depi dan Moris.
Finalman, finn tann dir ki'nn gayn Lindepandans Moris: lerla problem kumans leve. Pena manze, pena bwar, pena dile, pena meksinn. Dan sa moman la, detrwa bann zenn ki dir ? : 'Abe nu fer zanfan, nu kapav res laba mem. Si nu ena ti-zanfan pa pu kapav retir nu'.
FOS! Nu'nn res laba. Mwa mo'nn resi gayn enn zanfan laba dan Peros Banos. Mo ti ena 15-an parla, pe al lor 16-an. Ena 2-3 mo bann kamarad inn vinn fol, inn detrir zot lavi net. Mwa gra-mersi ziska asterla mo pe menn lalit.
Kan dimunn inn gayn zanfan, pena meksinn, pena dile. Zot kone, kan dile kondanse inn perime, inn vinn enn lakol. Nu, nu ti bizin pran sa pu donn zanfan. Bann dimunn ki ti pe plant ziromon; pwason ti byen. Bwi ziromon met ek pwason pu manze. Pena diri, pena nanrye. Tu bann zafer fini. Bann dimunn malad. Ki pu fer? Kas koko lor pye (Misye Prosper ti dir 'be donn zot delo') pu fer serom. Pran torti, fer delwil pu kumadir nu pa sere. Bwar delwil. Bann zanfan: ena buku finn mor. Kitfwa zot konn Aurélie Talate ki finn amenn lalit li usi.
Apre finn tir tu dimunn Salomon, amenn dan Peros. Finn tir tu dimunn dan Diego usi pu amenn lor sa ti-zil Peros. La, lavi inn vinn extra difisil pu nu; ki pu ariv nu? Pa kone. Tulezur pe dimande: 'nu pu exist ankor dime gramatin?. U nu pu truv nu inn fini?'. Selma gramersi ti ena Sesel la ek Prezidan Sesel zame finn les so bann zom tonbe... Zame! Li dir 'Tan ki ena Seselwa lor sa zil la li pu vinn lor sa zil la li'.
Li finn amenn Nordvaer. Dan sa moman pa kone kuma zot finn negosye, zot. Tu bann dimunn ki amenn lalit finn dir zot bizin ale. Premye dimunn, zotmem bizin ale, kit mama, kit frer tu. Sa ti dir, byen dir... Ris nu, nu pale ale. Mo mama pe plore, mo bann ti-ser... Met nu lor enn bato, apre enn lot pli gro bato.
Mo pran mo zanfan - mo ti-baba ena 3 mwa - pa kone kot pe ale. Ariv Sesel: Albert Rene pa ti ankor gayne, li ti dan Lafrik. Aster bann Seselwa dir nu ki sorti dan Moris bizin return dan Moris.
Finalman, la, si u dir mwa ena enn bato la, tutswit mo ale. Parski dan Moris, kantmem komye letan, zame mo finn santi mwa alez dan Moris. Tultan monn santi mwa imilye. Akoz kifer... zot dir to enn Ilwa twa. 'Eta koz byen!'. Abe mo pa kapav koz byen... kuma u finn tande la, mo pa koz kuma enn Seselwa uswa enn dimunn Moris; mo koz omilye.
Me kan nu'nn ariv isi, Moris, nu'nn res lor bato. Ena enn lalis ki kapitenn finn al negosye avek Guvernman Moris pu ramas nu. Bann la pa kone si ena nu. Finalman bann monper, bann relizye, finn vinn lor bato pu diskite e finn dir nu pu donn nu lakaz, sipa Bwa Marsan, sipa Rislye, sipa ki kote. Abe letan dimunn al vizit sa lakaz la, koson, lisyen pe dormi ladan. Ena revolte, dir pa pu kapav.
La, pa kone ki negosyasyon, dir bizin vinn sinye. Nek al laba, lerla nu pu gayn tu seki nu pe rode. Ti ena enn biro dan lepor, apel Autar, kot finn fer nu sinye pu gayn... 5 rupi. Buku larzan! Gayn 5 rupi pa buku larzan?
Ena finn al kot fami, ena dan sa bann lakaz abandone la, lerla landime return biro Autar. Me zame pa finn gayn seki ti pe rode la. E zame Moris pa pe rekonet nu. Partu kot nu pase bann la kriye : 'E sa enn zilwa sa!' Get mo seve kuma li ete, tultan li finn parey, pa peyne mem.
Me nu finn blese. Mo pa kone dan sa moman la, tu bann Morisyen, ki zot ti pe truve? Zot ti ena enn fles deryer zot latet, uswa dan zot lame. Zot ti pe truv enn serf divan zot. Abe renar la, zot pa ti pe truve?
Zot ti ena enn pulaye par isi. Zot finn pran renar zot finn met dan pulaye. Zot fin kumans galup deryer serf. Ziska zordi zot ankor pe galupe. Exkiz mwa mo pe dir u, u finn gayn lindepandans! Mwa kan u ris pavyon, mwa mo dilo lizye ki kule. Mwa mo pe desire tulezur mwa: parski mo finn fer enn zanfan, e depi 24 an ki mo res dan Moris, zame li finn rekonet antan ki enn Morisyen. Li'nn fer spor, li'nn lekol dan Moris, e kan li rod travay ki dir li? 'Pran nasyonalite Morisyen'. Be tusa letanla, nu pa ti ena nasyonalite Morisyen? Mo'nn bizin tir li dan Moris, avoy li dan Sesel. Kifer? Moris pa ti ena Lakdenesans Zilwa li. Fek gayne! Sesel finn re-ramas mo zanfan. Finn rekonet ki BIOT, Moris ek Sesel ti ansam. Kan li'nn al fer aplikasyon pu lapolis; 'Non to pa enn Morisyen twa! Dan Sesel ena lapolis sa'.
Mo pa ena laenn... Me mo ena sufrans pu tut long mo lavi.
E u, kan u pe panse u an sekirite, avek Meriken dan kwen u. Ena enn baz nikleer. Si u pa kone ki ete, pa rod kone. Seki u bizin fer, fer enn zefor. Tulezur priye, koze, amenn enn aksyon pu sa demon, sa renar! Mwa mo pu tultan dir, sa renar ki u finn met dan u pulaye la, u kapav tir li. Parski si mo bizin rakont mo lavi, rakont mo sufrans, li enn liv 365 paz.
Kifer mo'nn vinn fer sa temwanyaz la, se parski letan mo'nn dir enn Zilwa, enn kamarad ki finn ansam avek nu dan sa bez la, li dir mwa li pe konbat me la pa pe lager pu tir Meriken ek so nikleer laba. Parski mo frer si bizin mor (mwa mo'nn fini mor mem mwa, mo dinite inn fini), sa nikleer la, li pa zis pu u, li pa zis pu mwa, li pu zenerasyon fitir. Dan 7 zenerasyon li pu vini, li pu detrir u.
Me mwa mo pu la, a sak linstan mo pu kapav, kontribiye, donn enn ti-but mo panse, mo parol, mo aksyon. Samem mo lapriyer! Pa panse bann la ena bom. Nu nu ena lespri. Gandhi pa ti ena fizi, li ti lager.
Me nu tu ansam, san okenn rankinn avek Morisyen,
Mo remersi ki zot tu finn vinn ekut mwa, donn mwa laparol. Monn aprann ki Premye minis finn donn enn zur, le 3 [Novam] e suvan li finn donn mwa kuraz. Li kone mo pa lennmi Morisyen. Parski u ki'nn rann u lennmi avek umem.
Aster U ki bizin tir u, e mo la ansam pu donn kudme.
Mersi.
