EGALITE  LIBERTE LIMANITE  EKOLOZI E LIBERASYON FAM

 

 

LALIT

PROGRAM LOR LANGAZ

2003

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tu langaz ena drwa epannwir

 

 

 

 

 

 

 

 

Minis Ledikasyon Steve Obeegadoo, atraver so politik langaz, pe perpetye enn ‘zenosid langaz’, dapre definisyon Nasyon Zini. MBC, li osi, pe kraz langaz popiler Moris, Kreol ek Bhojpuri.

Tu langaz bizin ena drwa epannwir. Sa li premye pwen dan Program Lalit lor Langaz. E pu nu konpran linportans sa pwen-la, nu bizin reflesi lor kestyon ki anfet “langaz” ete, antan ki enn kapasite ki nu finn erite atraver evolisyon.

 

Ki langaz ete?

Dimunn, sirtu intelektyel, fer buku erer lor kestyon ki ete langaz, kot li sorti.

1. Li enn erer grav kumanse depi pwendevi ki “langaz imen li enn fenomenn kiltirel”. Seki kiltirel ladan se lefet ki diferan grup dimunn dan diferan parti lemond koz enn parmi sa 3,000 diferan langaz ki existe. Me, o-fon, langaz imen li enn potansyel natirel imen: Imen ne avek sa, kuma enn parti nu patrimwann zenetik. Langaz li natirel. Sa fini pruve par lingwis kuma Prof. Noam Chomsky ek Prof. Derek Bickerton depi 50 an asterla.

2. Li osi enn erer grav kumanse avek klise: “langaz li enn mwayen kominike”. “Kom­inik­­asyon” li plito enn prodwi interesan langaz imen, si nu pe get langaz an term evolisyon spiysyiz. Me, pa sa ki li ete, an term evolisyon. Anfet, langaz li kiksoz buku pli profon. Langaz li nu kapasite natirel, nu fason natirel, pu nu konpran lemond. Tu imen ena li depi nesans. E li devlope san okenn instriksyon formel, depi nu zanfan ant 1-an ek 3-zan, purvi nu viv dan enn kolektivite. Personn pa bizin asize montre nu. O-kontrer, zanfan zener langaz, purvi zot an grup. Lerla nu langaz natirel, dan enn relasyon dyalektik avek langaz nu lanvironnman, li kontinye devlope pandan tut long nu lanfans. Nu kapasite “langaz” li kuma enn “mul” ubyen enn “templeyt” dan nu laservel ki permet nu reprezant andan dan nu latet sa lemond andeor de nu, plis nu lemosyon ek panse andan dan nu, plis nu konsyans de nu-mem dan sa lemond-la. Kumsa, atraver nu langaz ki nu mannye natirelman, nu konpran, dan enn form abstre, tu konsep imazinab.

 

3. Enn lot erer grav: dimunn dir langaz Kreol li “sorti depi” langaz Franse, ubyen ki li derive depi Franse. Fos. Ena mem dir ki li finn invante pu “sey kominik” ek patrona. Fos. Kreol li ti truv so zenez kan enn zenerasyon zanfan finn kree langaz-la depi zot prop latet. Striktir-la li sorti dan zot latet. Sa arive, amezir zot pe konpran liniver otur de zot. Sa kapasite enn zenerasyon zanfan pu invant enn nuvo langaz li vinn an-aksyon kan ena enn olokars, kuma esklavaz ti ete. Sa inkoerans relativ (kot zanfan pa ti expoze a enn lanvironnman lingwistik koeran) anpes transmisyon natirel langaz depi bann le-ne ziska bann zanfan dan enn fason dyalektik natirel. Dan sa lepok spesifik kan Kreol ti ne, ti ena tro buku diferan langaz finn amene ansam pel-mel atraver vyolans enn sistem ekonomik, ek bann le-ne ti pe oblize koze an brib, ek siyn, ek “kuma-gayne”.

Alor, langaz li natirel. Li nu fason konpran lemond. Langaz Kreol ti kree par enn zenerasyon zanfan dan 18yem Syek, dapre striktir gramatikal inn-ne dan imen. Sa li pa ideolozi. Li fakts.

 

 

Zenosid kan antrav langaz

Alor, ninport ki Leta ki antrav enn lepep dan lexpresyon natirel so prop langaz, pe fer enn krim kont limanite. Ninport ki individi avek puvwar ki antrav lexpresyon lib langaz natirel enn grup dimunn, li kupab zenosid.

Kan enn Leta ubyen bann individi avek puvwar lor zanfan antrav devlopman enn zanfan so langaz natirel, li pe fer kiksoz preske ireversib:  li pe interfere dan enn devlopman natirel telman inportan ki li form parti definisyon nu limanite. Li pe limit zanfan so devlopman lintelizans. Alor, li pa zis enn kestyon zanfan pe mal-travay dan lekol. Li vre ki Guvernman so politik langaz pe fer 40% zanfan fel 6yem, e sa li grav. Li vre ki profeser Liniversite gayn difikilte parski etidyan pe lite pu opere lor enn nivo abstre, kuma bizin. Me pli grav ankor, sa politik langaz pe fer enn ditor kapasite zanfan pu konpran lemond. Sa riske antrav nu kapasite sanz lemond osi.

Epannwisman demokrasi li depann, an gran parti, lor lefet ki tu dimunn konpran tu seki pe dir ek ekrir dan enn sosyete done, e kapav exprim zot dan zot langaz natirel. Li enn represyon grotesk kan ena lalwa ki dir kikenn bizin konn koze ek lir langaz etranze kuma Angle ek Franse pu ki zot gayn drwa poz kandida pu Lasanble Nasyonal, Rodrigues Island Council, e asterla pe extennd sa ziska nuvo Minisipalite. Sa penaliz direkteman dimunn mizer vizavi dimunn ris, ek fam vizavi zom.

Li pu sa rezon ki Lalit dir ki Leta bizin aret met baton dan laru pu dimunn, sirtu zanfan, servi langaz natirel. Dan Moris, langaz natirel 93% dimunn, li Kreol ubyen Bhojpuri. Sa li Resansi­man ofisyel Guvernman pu lan 2000. Alor, fode pa Guvernman met obstak ki anpes dimunn servi sa de langaz dan tu zot form dan lavi kotidyen: dan lexpresyon politik, dan lekol, dan Lakur, dan lopital.

Veritab kiltir enn lepep, so veritab konesans, li ankastre dan so langaz.

Zordi dan lekol kan inpoz Angle ek Franse o-detriman devlopman langaz natirel, sa li mem al ziska antrav epannwisman fakilte lingwistik (pu refleksyon ot-nivo) zanfan la. Sa apel aprann 2yem (ek 3yem) langaz dan enn fason “sub-tractive”, pu servi term lingwis Tove Skutnabb-Kangas. Kan aprann 2yem langaz dan enn fason “sub-tractive”, sa antrenn enn mankman dan tu lezot langaz ki nu aprann apre, akoz nu pe “retire” depi progre ot-nivo refleksyon dan nu premye langaz la. Ondire pe maynes (an Angle “subtract”) depi langaz Kreol kan pe sey azut an Angle ek Franse. Ondire pe sey batir letaz avek materyo ki nu pe retire depi subasman sa mem lakaz la. Tu devlopman lingwistik sufer.

Langaz Kreol langaz pli modern

Langaz Kreol ena lavantaz ki li langaz pli modern ki limanite inn invante. Li langaz pli efisyan. Li langaz adapte a kompyuter. Li langaz ki kapav enn innterfeys ant nenport ki lot 2 langaz.

Konfizyon lor kestyon lekritir

Li drol ki bann mem dimunn (suvan gran intelektyel) ki fer erer krwar ki langaz enn zafer inikman “kiltirel” e innyoran ki li enn kapasite natirel, zot osi dir “Ayo, sa lekritir Kreol-la, mo pa kapav lir li!” Ondire, zot asime ki lekritir li “natirel”. Kan zame, zame, zame okenn dimunn dan lemond pa pu kapav aprann ekrir okenn langaz natirelman. Pu aprann lir ek ekrir, zanfan oblize ena instriksyon formel. Zame li pa pu aprann kumsamem, san aplik so konsantrasyon. Li bizin swiv enn kur kelkonk. Adilt parey.

­­Ena dimunn ki kont langaz Kreol, kan finn donn perdi lor tu lezot argiman kont langaz Kreol, zot dir: “Abe li pena enn grafi standardize!” Sa li enn pwen ki dimunn fer enpe par linnyorans. Ena deza enn grafi ase standard pu Kreol. E dayer langaz Angle standardize, avek letan, sak peblisher ekrir kuma li deside.

 

Kontribisyon LALIT dan devlopman langaz Kreol

Pandan tut long lexistans Lalit, setadir depi Lalit de Klas depi 1976, nu finn pibliye Revi Lalit de Klas an Kreol, Lagazet Lalit de Klas an Kreol, Revi Lalit an Kreol, bann program an Kreol. Sa finn kontribiye dan servi langaz Kreol dan size byen varye: aktyalite, lasyans, politik, sosyolozi, lar, kritik literer, poezi. Nu finn osi distribiye onivo nasyonal enn total ape-pre 500 diferan trak, enn mwayen 10,000 par trak. Nu finn fer kanpayn lafis ek dadzi-bao, ape-pre 75 kanpayn avek enn mwayen 500 lafis. Pandan manifestasyon lor tu size, nu finn penn pankart an Kreol. E nu finn enndors Ledikasyon pu Travayer so Deklarasyon lor Langaz (get li kuma enn Annex). Nu finn ankuraz nu manb ek sinpatizan pu inform zot, e pu etidye travay intelektyel mondyal, an partikilye par Prof. Derek Bickerton, Prof. Noam Chomsky, Prof. Tove Skutnabb-Kangas.

 

Demand LALIT

·                      Drwa itiliz ek devlop langaz natirel bann sitwayen bizin inskrir dan Konstitisyon.

 

·                    Langaz Kreol bizin servi dan lekol kuma medyom. Sa pu aret andikap progre nu zanfan dan Literesi, premye dabor, e osi an Matematik ek Syans, an Ekonomiks ek Syans Sosyal. Sa pu liber kapasite nu zanfan reflesi. Sa pu fer desort ki nu zanfan reysi aprann lezot langaz dan enn fason “aditif”, alor pli byen.

·                    Pu fer sa, Guvernman bizin ofer pri a profeser ki fer meyer tradiksyon text lekol an Kreol. Li pu kut buku mwens ki renuvelman biro Premye Minis. E li pu ed tu zanfan vinn pli intelizan.

·                    Minis Ledikasyon bizin ofer langaz Kreol kuma enn size dan lekol, depi Primer, atraver Segonder, ziska Liniversite, MIE ek lezot institisyon tersyer.

·                    Pu fer sa, bizin anmemtan rekrit enn grup lingwis profesyonel avek expertiz avanse ladan, pu dekrir gramer Kreol syantifikman, pu kontinye devlop lanseynman Kreol.

·                    Leta bizin met dibut Departman Letid Langaz Kreol Liniversite Moris, MIE, MCA, MGI.

·                    Guvernman bizin met dibut enn imans fon, ek enn ziri inparsyal, pu kree enn Pri Literer Morisyen, kot tu-le-lane kapav rekonpans pli bon literatir orizinal, plis pli bon tradiksyon enn klasik. Si, enn lane, pena kiksoz enn ase bon nivo, bizin duble pri pu lane apre.

·                    Guvernman bizin met dibut enn imans fon pu ramas zistwar folklor an Kreol ek Bhojpuri pu garde dan enn Mize Kreasyon Popiler, anform anrezistreman odyo, video ek ekri, kuma finn fer dan LaIrland pu kiltir dan langaz Irlande.

·                    Lalit pe milite pu akseptasyon grafi N/NN ki servi par buku lorganizayson, peblisher ek artist.

·                    MBC bizin ena biltin an Kreol pli konplet, lor TV ek Radyo; li bizin kree plis program an Kreol ek Bhojpuri, dan lekel dimunn kapav exprim zot pli byen a enn ot-nivo.

·                    Langaz Kreol bizin servi dan Lasanble Nasyonal lor pyed-egalite avek Angle.

·                    Tu lalwa ek regleman ofisyel bizin osi an Kreol.

·                    Bizin gayn liberte plede dan Lakur an Kreol; e de tut fason bizin asire ki ena tradiksyon pledwari dan langaz ki akize (ubyen pleynan ubyen defandan) konpran.

·                    Registrar of Associations Act bizin amande pu tir interdiksyon langaz Kreol pu Minits, Rezis ek Liv Kont.

·                    Bizin servi langaz natirel kuma medyom pu travay Konsey Minisipal ek Rodrigues Island Council.

·                    Bizin met dibut enn Departman Tradiksyon, ki organiz tradiksyon depi lezot langaz an Kreol, e depi Kreol an lezot langaz.

 

Konklizyon

Tu langaz ki dimunn servi natirelman li ena so plas dan nu pei. Diversite lingwistik, sirtu langaz natirel, li enn atu pu pei, li enn atu pu lemond.

 

 


 

 

 

 

 

 

DEKLARASYON  LOR  LANGAZ

(Prepare par Ledikasyon pu Travayer an 1998, enndors par LALIT)

 

Etan done ki langaz enn kapasite inikman imen pu dekrir realite lemond otur de nu ek pu reprezant, dan nu lespri, realite lemond dan lekel nu pe viv; e etan done ki langaz enn mwayen pu nu konpran e exprim nu panse e nu lemosyon, pu transmet kiltir e konesans ki imen inn kree, pu gard, fer stokaz e transmet linformasyon ek lexperyans; e etan done ki langaz enn zuti esansyel dan kominikasyon ant imin; e enn mwayin pu konpran e exprim lozik ek rezonnman;

Etan done ki dan Repiblik Mauritius gran mazorite dimunn koz langaz Kreol uswa Kreol ek Bhojpuri dan lakaz, kuma sif Resansiman 1990 inn klerman pruve, avek 92% dimunn ki dir ki zot koz sa dé langaz-la;

Etan done ki dan tu plas piblik dan Moris dimunn servi langaz Kreol;

Etan done ki dan preske tu prose, kriminel ubyen sivil, ki vinn divan Lakur Distrik, Lakur Intermedyer, Lakur Indistriyel ubyen Lakur Siprem, tu prosiidings, zot derule an Kreol, e zot note an Kreol;

Etan done ki quasi totalite depozisyon dan stasyon lapolis fer dan langaz Kreol e ekrir an Kreol;

Etan done ki Konstitisyon Mauritius dan Seksyon 12 protez e garanti nu liberte dexpresyon, ki inklir drwa pu resevwar linformasyon ek konesans e pu propaz lide ek linformasyon san okenn interferans;

Etan done ki leta Moris finn angaz li atraver siynatir Konvansyon lor Drwa Zanfan ki li pu asire ki drwa tu zanfan a ledikasyon respekte, e ki tu zanfan lib pu rod, resevwar e propaz linformasyon e lide oralman, an ekri u inprime, san okenn diskriminasyon, inkli lor baz langaz;

Etan done  ki Human Rights Committee Nasyon Zini ti rekomande dan so rapor lor Moris an 1996 ki Moris pran bann mezir pu pibliye materyel edikatif sirtu pu zanfan dan langaz vernakiler, setadir Kreol ek Bhojpuri;

Etan done ki Covenant on Economic, Social & Political Rights (ki tom su ECOSOC dan Nasyon Zini) dimann ki tu leta garanti  ki pena diskriminasyon lor langaz;

Etan done ki dan so Rapor lor Moris an 1994 Committee on Economic Social and Cultural Rights ki form parti Nasyon Zini ti note avek inkyetid ki Kreol ek Bhojpuri sel 2 langaz ki koze par gran mazorite popilasyon, pa pe servi dan sistem ledikasyon Moris e ki guvernman pe aktivman dekuraz ki servi zot dan tu linstitisyon ofisyel;

Etan done ki dan Organizasyon Linite Afrikin (OAU) so Language Plan of Action ki Moris ti vote an 1987 dimann tu leta Lafrik servi bann langaz Afrikin, ki inkli langaz Kreol ek Bhojpuri kuma mwayen kominikasyon ofisyel e ki itiliz zot kuma veikil linstriksyon dan ledikasyon;

Etan done ki langaz Kreol enn langaz natirel parey kuma Angle, Franse e lezot langaz;

Etan done striktir gramatikal partikilyerman efikas ek iniversel ki bann langaz Kreol ena;

Etan done ki nu langaz kreol transand tu divizyon e inifye lepep Repiblik Mauritius;

Etan done ki nu gran dimunn finn devlop langaz Kreol ek Bhojpuri pandan plizir zenerasyon;

Etan done ki nu anvi devlop sa 2 langaz la pu bann zanfan ki pe vini;

E etan done ki nu kapasite reflesi, rezone ek kree dan nu prop langaz li buku plis vast ki dan enn lot langaz;

E etan done ki nu devlopman dan nu prop langaz ki permet nu devlop konesans lezot langaz pli byen,

Alor,nu, lorganizasyon e individi, avek nu siynatir anba, nu deklare solonelman, ki

Nu pu travay ver ful rekonesans langaz Kreol e Bhojpuri 

Nu pu ankuraz ki servi langaz Kreol buku plis dan medya, sirtu dan lapres, lor radyo ek televizyon, e nu pu lite pu gayn enn ful nyuz an Kreol tuleswar lor televisyon ek radyo,

Nu pu promuvwar langaz Kreol dan ledikasyon a tu nivo, depi preskoler a-monte, dan fason apropriye a sak nivo,

Nu pu ankuraz servi langaz Kreol libreman dan tu domenn lavi piblik;

Nu pran langazman pu defann drwa kree literatir an Kreol ek Bhojpuri, e pu promuvwar kreativite an Kreol;

Nu pu lite pu ki letid syantifik fer an Kreol;

Nu pu donn kudme tradir maximem liv an Kreol;

Nu pu milite pu kreasyon enn departman dedye a Letid Langaz Kreol dan Liniversite Moris;

Nu pu promuvwar kreasyon enn departman langaz Kreol e integrasyon langaz Kreol a tu nivo dan  MIE, MGI ek MCA;

Nu pu ankuraz ki servi striktir gramatikal langaz Kreol pu ed devlopman onivo mondyal enn langaz kompyuter;

Nu pu ankuraz letid pu servi langaz Kreol e sirtu so striktir gramatikal kuma enn “innterfeys” ant diferan langaz pu aprantisaz langaz etranze, onivo mondyal;

 Nu pran langazman pu defann avek fyerte langaz Kreol partu kot oprim langaz Kreol, ubyen pyetinn li, ubyen patroniz li;

An konesans ki

Kan nu permet ki kontinye imilye enn langaz, se dimunn ki pe imilye; kan pyetinn enn langaz, se dinite imen ki pe pyetine; kan oprim enn langaz, se an mem tan panse, kreativite e kiltir ki pe rod etufe;

Kan esklav finn kree langaz Kreol zot ti kree li dan kondisyon sistem esklavaz, setadir lepir opresyon, imiliyasyon, domin­a­syon, explwatasyon, vyolans ek represyon, kan nu nu pe promuvwar e devlop langaz Kreol e kan nu pe kree kondisyon pu so epann­wis­man, nu pe fer sa avek fyerte e nu pu kontinye lager kont restan esklavaz  tuzur prezan dan sistem ekonomik aktyel;

Kan nu pe siyn sa deklarasyon, nu pe realize ki langaz li enn kapasite inikman imen pu kree enn mwayen dinamik pu nu konpran lemond otur de nu e alinteryer nu, e pu nu devlop kapasite pu sanz sa lemond-la; e nu realize osi ki okenn langaz napa kapav propriete prive okenn grup ni okenn pei. Tu langaz apartenir a limanite. Nu langaz Kreol apartenir a tu dimunn ki koz li, e a bann zenerasyon zanfan ki pe vini dime.