2003
Tu langaz ena drwa epannwir
Minis Ledikasyon Steve
Obeegadoo, atraver so politik langaz, pe perpetye enn ‘zenosid langaz’, dapre
definisyon Nasyon Zini. MBC, li osi, pe kraz langaz popiler Moris, Kreol ek
Bhojpuri.
Tu langaz bizin ena drwa
epannwir. Sa li premye pwen dan Program Lalit lor Langaz. E pu nu konpran
linportans sa pwen-la, nu bizin reflesi lor kestyon ki anfet “langaz” ete, antan
ki enn kapasite ki nu finn erite atraver evolisyon.
Dimunn, sirtu intelektyel,
fer buku erer lor kestyon ki ete langaz, kot li sorti.
1. Li enn erer grav kumanse
depi pwendevi ki “langaz imen li enn fenomenn kiltirel”. Seki
kiltirel ladan se lefet ki diferan grup dimunn dan diferan parti lemond
koz enn parmi sa 3,000 diferan langaz ki existe. Me, o-fon, langaz
imen li enn potansyel natirel imen: Imen ne avek sa, kuma enn parti
nu patrimwann zenetik. Langaz li natirel. Sa fini pruve par lingwis kuma
Prof. Noam Chomsky ek Prof. Derek Bickerton depi 50 an
asterla.
2. Li osi enn erer grav
kumanse avek klise: “langaz li enn mwayen kominike”.
“Kominikasyon” li plito enn prodwi interesan langaz imen, si nu
pe get langaz an term evolisyon spiysyiz. Me, pa sa ki li ete, an term
evolisyon. Anfet, langaz li kiksoz buku pli profon. Langaz li nu kapasite
natirel, nu fason natirel, pu nu konpran lemond. Tu imen ena li depi nesans. E
li devlope san okenn instriksyon formel, depi nu zanfan ant 1-an ek 3-zan, purvi
nu viv dan enn kolektivite. Personn pa bizin asize montre nu. O-kontrer, zanfan
zener langaz, purvi zot an grup. Lerla nu langaz natirel, dan enn relasyon
dyalektik avek langaz nu lanvironnman, li kontinye devlope pandan tut long nu
lanfans. Nu kapasite “langaz” li kuma enn “mul” ubyen enn “templeyt” dan nu
laservel ki permet nu reprezant andan dan nu latet sa lemond andeor de nu,
plis nu lemosyon ek panse andan dan nu, plis nu konsyans de nu-mem
dan sa lemond-la. Kumsa, atraver nu langaz ki nu mannye natirelman, nu konpran,
dan enn form abstre, tu konsep imazinab.
3. Enn lot erer grav: dimunn
dir langaz Kreol li “sorti depi” langaz Franse, ubyen ki li derive depi Franse.
Fos. Ena mem dir ki li finn invante pu “sey kominik” ek patrona. Fos. Kreol li
ti truv so zenez kan enn zenerasyon zanfan finn kree langaz-la depi zot prop
latet. Striktir-la li sorti dan zot latet. Sa arive, amezir zot pe konpran
liniver otur de zot. Sa kapasite enn zenerasyon zanfan pu invant enn nuvo langaz
li vinn an-aksyon kan ena enn olokars, kuma esklavaz ti ete. Sa inkoerans
relativ (kot zanfan pa ti expoze a enn lanvironnman lingwistik koeran) anpes
transmisyon natirel langaz depi bann le-ne ziska bann zanfan dan enn fason
dyalektik natirel. Dan sa lepok spesifik kan Kreol ti ne, ti ena tro buku
diferan langaz finn amene ansam pel-mel atraver vyolans enn sistem ekonomik, ek
bann le-ne ti pe oblize koze an brib, ek siyn, ek
“kuma-gayne”.
Alor, langaz li natirel. Li nu fason konpran lemond. Langaz Kreol ti kree par enn zenerasyon zanfan dan 18yem Syek, dapre striktir gramatikal inn-ne dan imen. Sa li pa ideolozi. Li fakts.
Alor, ninport ki Leta ki
antrav enn lepep dan lexpresyon natirel so prop langaz, pe fer enn krim kont
limanite. Ninport ki individi avek puvwar ki antrav lexpresyon lib langaz
natirel enn grup dimunn, li kupab zenosid.
Kan enn Leta ubyen bann
individi avek puvwar lor zanfan antrav devlopman enn zanfan so langaz natirel,
li pe fer kiksoz preske ireversib:
li pe interfere dan enn devlopman natirel telman inportan ki li form
parti definisyon nu limanite. Li pe limit zanfan so devlopman lintelizans. Alor,
li pa zis enn kestyon zanfan pe mal-travay dan lekol. Li vre ki Guvernman so
politik langaz pe fer 40% zanfan fel 6yem, e sa li grav. Li vre ki profeser
Liniversite gayn difikilte parski etidyan pe lite pu opere lor enn nivo abstre,
kuma bizin. Me pli grav ankor, sa politik langaz pe fer enn ditor kapasite
zanfan pu konpran lemond. Sa riske antrav nu kapasite sanz lemond
osi.
Epannwisman demokrasi li depann, an gran parti, lor lefet ki tu dimunn konpran tu seki pe dir ek ekrir dan enn sosyete done, e kapav exprim zot dan zot langaz natirel. Li enn represyon grotesk kan ena lalwa ki dir kikenn bizin konn koze ek lir langaz etranze kuma Angle ek Franse pu ki zot gayn drwa poz kandida pu Lasanble Nasyonal, Rodrigues Island Council, e asterla pe extennd sa ziska nuvo Minisipalite. Sa penaliz direkteman dimunn mizer vizavi dimunn ris, ek fam vizavi zom.
Li pu sa rezon ki
Lalit dir ki Leta bizin aret met baton dan laru pu dimunn, sirtu zanfan,
servi langaz natirel. Dan Moris, langaz natirel 93% dimunn, li Kreol ubyen
Bhojpuri. Sa li Resansiman ofisyel Guvernman pu lan 2000. Alor, fode pa
Guvernman met obstak ki anpes dimunn servi sa de langaz dan tu zot form dan lavi
kotidyen: dan lexpresyon politik, dan lekol, dan Lakur, dan
lopital.
Veritab kiltir enn lepep, so veritab konesans, li ankastre dan so langaz.
Zordi dan lekol kan inpoz
Angle ek Franse o-detriman devlopman langaz natirel, sa li mem al ziska antrav
epannwisman fakilte lingwistik (pu refleksyon ot-nivo) zanfan la. Sa apel aprann
2yem (ek 3yem) langaz dan enn fason “sub-tractive”, pu servi term lingwis Tove
Skutnabb-Kangas. Kan aprann 2yem langaz dan enn fason “sub-tractive”, sa antrenn
enn mankman dan tu lezot langaz ki nu aprann apre, akoz nu pe
“retire” depi progre ot-nivo refleksyon dan nu premye langaz la. Ondire pe
maynes (an Angle “subtract”) depi langaz Kreol kan pe sey azut an Angle ek
Franse. Ondire pe sey batir letaz avek materyo ki nu pe retire depi subasman sa
mem lakaz la. Tu devlopman lingwistik sufer.
Langaz Kreol ena lavantaz ki
li langaz pli modern ki limanite inn invante. Li langaz pli efisyan. Li langaz
adapte a kompyuter. Li langaz ki kapav enn innterfeys ant nenport ki lot 2
langaz.
Li drol ki bann mem dimunn
(suvan gran intelektyel) ki fer erer krwar ki langaz enn zafer inikman
“kiltirel” e innyoran ki li enn kapasite natirel, zot osi dir “Ayo, sa
lekritir Kreol-la, mo pa kapav lir li!” Ondire, zot asime ki lekritir li
“natirel”. Kan zame, zame, zame okenn dimunn dan lemond pa pu kapav aprann ekrir
okenn langaz natirelman. Pu aprann lir ek ekrir, zanfan oblize ena
instriksyon formel. Zame li pa pu aprann kumsamem, san aplik so konsantrasyon.
Li bizin swiv enn kur kelkonk. Adilt parey.
Ena dimunn ki kont
langaz Kreol, kan finn donn perdi lor tu lezot argiman kont langaz Kreol, zot
dir: “Abe li pena enn grafi standardize!” Sa li enn pwen ki dimunn fer enpe par
linnyorans. Ena deza enn grafi ase standard pu Kreol. E dayer langaz Angle
standardize, avek letan, sak peblisher ekrir kuma li
deside.
Pandan tut long lexistans
Lalit, setadir depi Lalit de Klas depi 1976, nu finn pibliye
Revi Lalit de Klas an Kreol, Lagazet Lalit de Klas an Kreol,
Revi Lalit an Kreol, bann program an Kreol. Sa finn kontribiye dan servi
langaz Kreol dan size byen varye: aktyalite, lasyans, politik, sosyolozi, lar,
kritik literer, poezi. Nu finn osi distribiye onivo nasyonal enn total ape-pre
500 diferan trak, enn mwayen 10,000 par trak. Nu finn fer kanpayn lafis ek
dadzi-bao, ape-pre 75 kanpayn avek enn mwayen 500 lafis. Pandan manifestasyon
lor tu size, nu finn penn pankart an Kreol. E nu finn enndors Ledikasyon pu
Travayer so Deklarasyon lor Langaz (get li kuma enn Annex). Nu finn
ankuraz nu manb ek sinpatizan pu inform zot, e pu etidye travay intelektyel
mondyal, an partikilye par Prof. Derek Bickerton, Prof. Noam Chomsky, Prof. Tove
Skutnabb-Kangas.
·
Drwa itiliz ek devlop langaz
natirel bann sitwayen bizin inskrir dan Konstitisyon.
·
Langaz Kreol bizin servi dan
lekol kuma medyom. Sa pu aret andikap progre nu zanfan dan Literesi, premye
dabor, e osi an Matematik ek Syans, an Ekonomiks ek Syans Sosyal. Sa pu liber
kapasite nu zanfan reflesi. Sa pu fer desort ki nu zanfan reysi aprann lezot
langaz dan enn fason “aditif”, alor pli byen.
·
Pu fer sa, Guvernman bizin
ofer pri a profeser ki fer meyer tradiksyon text lekol an Kreol. Li pu kut buku
mwens ki renuvelman biro Premye Minis. E li pu ed tu zanfan vinn pli
intelizan.
·
Minis Ledikasyon bizin ofer
langaz Kreol kuma enn size dan lekol, depi Primer, atraver Segonder, ziska
Liniversite, MIE ek lezot institisyon tersyer.
·
Pu fer sa, bizin anmemtan
rekrit enn grup lingwis profesyonel avek expertiz avanse ladan, pu dekrir gramer
Kreol syantifikman, pu kontinye devlop lanseynman Kreol.
·
Leta bizin met dibut
Departman Letid Langaz Kreol Liniversite Moris, MIE, MCA,
MGI.
·
Guvernman bizin met dibut
enn imans fon, ek enn ziri inparsyal, pu kree enn Pri Literer Morisyen, kot
tu-le-lane kapav rekonpans pli bon literatir orizinal, plis pli bon tradiksyon
enn klasik. Si, enn lane, pena kiksoz enn ase bon nivo, bizin duble pri pu lane
apre.
·
Guvernman bizin met dibut
enn imans fon pu ramas zistwar folklor an Kreol ek Bhojpuri pu garde dan enn
Mize Kreasyon Popiler, anform anrezistreman odyo, video ek ekri, kuma finn fer
dan LaIrland pu kiltir dan langaz Irlande.
·
Lalit pe milite pu akseptasyon
grafi N/NN ki servi par buku lorganizayson, peblisher ek
artist.
·
MBC bizin ena biltin an
Kreol pli konplet, lor TV ek Radyo; li bizin kree plis program an Kreol ek
Bhojpuri, dan lekel dimunn kapav exprim zot pli byen a enn
ot-nivo.
·
Langaz Kreol bizin servi dan
Lasanble Nasyonal lor pyed-egalite avek Angle.
·
Tu lalwa ek regleman ofisyel
bizin osi an Kreol.
·
Bizin gayn liberte plede dan
Lakur an Kreol; e de tut fason bizin asire ki ena tradiksyon pledwari dan langaz
ki akize (ubyen pleynan ubyen defandan) konpran.
·
Registrar of Associations
Act bizin amande pu tir interdiksyon langaz Kreol pu Minits, Rezis ek Liv
Kont.
·
Bizin servi langaz natirel
kuma medyom pu travay Konsey Minisipal ek Rodrigues Island
Council.
·
Bizin met dibut enn
Departman Tradiksyon, ki organiz tradiksyon depi lezot langaz an Kreol, e depi
Kreol an lezot langaz.
Tu langaz ki dimunn servi natirelman li ena so plas dan nu pei. Diversite lingwistik, sirtu langaz natirel, li enn atu pu pei, li enn atu pu lemond.
(Prepare par Ledikasyon pu Travayer an 1998, enndors par LALIT)
Etan
done ki langaz enn kapasite inikman imen pu dekrir realite lemond otur de nu ek
pu reprezant, dan nu lespri, realite lemond dan lekel nu pe viv; e etan done ki
langaz enn mwayen pu nu konpran e exprim nu panse e nu lemosyon, pu transmet
kiltir e konesans ki imen inn kree, pu gard, fer stokaz e transmet linformasyon
ek lexperyans; e etan done ki langaz enn zuti esansyel dan kominikasyon ant
imin; e enn mwayin pu konpran e exprim lozik ek rezonnman;
Etan
done ki dan Repiblik Mauritius gran
mazorite dimunn koz langaz Kreol uswa Kreol ek Bhojpuri dan lakaz, kuma sif
Resansiman 1990 inn klerman pruve, avek 92% dimunn ki dir ki zot koz sa dé
langaz-la;
Etan
done ki dan tu plas piblik dan Moris dimunn servi langaz
Kreol;
Etan
done ki dan preske tu prose, kriminel ubyen sivil, ki vinn divan Lakur Distrik,
Lakur Intermedyer, Lakur Indistriyel ubyen Lakur Siprem, tu prosiidings, zot
derule an Kreol, e zot note an Kreol;
Etan
done ki quasi totalite depozisyon dan
stasyon lapolis fer dan langaz Kreol e ekrir an Kreol;
Etan
done ki Konstitisyon Mauritius dan
Seksyon 12 protez e garanti nu liberte dexpresyon, ki inklir drwa pu resevwar
linformasyon ek konesans e pu propaz lide ek linformasyon san okenn
interferans;
Etan
done ki leta Moris finn angaz li atraver siynatir Konvansyon lor Drwa Zanfan ki li pu
asire ki drwa tu zanfan a ledikasyon respekte, e ki tu zanfan lib pu rod,
resevwar e propaz linformasyon e lide oralman, an ekri u inprime, san okenn
diskriminasyon, inkli lor baz langaz;
Etan
done ki Human Rights Committee Nasyon Zini ti
rekomande dan so rapor lor Moris an 1996 ki Moris pran bann mezir pu pibliye
materyel edikatif sirtu pu zanfan dan langaz vernakiler, setadir Kreol ek
Bhojpuri;
Etan
done ki Covenant on Economic, Social
& Political Rights (ki tom su ECOSOC dan Nasyon Zini) dimann ki tu leta
garanti ki pena diskriminasyon lor
langaz;
Etan
done ki dan so Rapor lor Moris an 1994 Committee on Economic Social and Cultural
Rights ki form parti Nasyon Zini ti note avek inkyetid ki Kreol ek Bhojpuri
sel 2 langaz ki koze par gran mazorite popilasyon, pa pe servi dan sistem
ledikasyon Moris e ki guvernman pe aktivman dekuraz ki servi zot dan tu
linstitisyon ofisyel;
Etan
done ki dan Organizasyon Linite Afrikin (OAU) so Language Plan of Action ki Moris ti vote an 1987
dimann tu leta Lafrik servi bann langaz Afrikin, ki inkli langaz Kreol ek
Bhojpuri kuma mwayen kominikasyon ofisyel e ki itiliz zot kuma veikil
linstriksyon dan ledikasyon;
Etan
done ki langaz Kreol enn langaz natirel parey kuma Angle, Franse e lezot
langaz;
Etan
done striktir gramatikal partikilyerman efikas ek iniversel ki bann langaz Kreol
ena;
Etan
done ki nu langaz kreol transand tu divizyon e inifye lepep Repiblik Mauritius;
Etan
done ki nu gran dimunn finn devlop langaz Kreol ek Bhojpuri pandan plizir
zenerasyon;
Etan
done ki nu anvi devlop sa 2 langaz la pu bann zanfan ki pe
vini;
E
etan done ki nu kapasite reflesi, rezone ek kree dan nu prop langaz li buku plis
vast ki dan enn lot langaz;
E
etan done ki nu devlopman dan nu prop langaz ki permet nu devlop konesans lezot
langaz pli byen,
Alor,nu,
lorganizasyon e individi, avek nu siynatir anba, nu deklare solonelman, ki
Nu
pu travay ver ful rekonesans langaz Kreol e Bhojpuri
Nu pu ankuraz ki servi langaz Kreol buku plis dan medya, sirtu dan lapres, lor radyo ek televizyon, e nu pu lite pu gayn enn ful nyuz an Kreol tuleswar lor televisyon ek radyo,
Nu
pu promuvwar langaz Kreol dan ledikasyon a tu nivo, depi preskoler a-monte, dan
fason apropriye a sak nivo,
Nu
pu ankuraz servi langaz Kreol libreman dan tu domenn lavi
piblik;
Nu
pran langazman pu defann drwa kree literatir an Kreol ek Bhojpuri, e pu
promuvwar kreativite an Kreol;
Nu
pu lite pu ki letid syantifik fer an Kreol;
Nu
pu donn kudme tradir maximem liv an Kreol;
Nu
pu milite pu kreasyon enn departman dedye a Letid Langaz Kreol dan Liniversite
Moris;
Nu
pu promuvwar kreasyon enn departman langaz Kreol e integrasyon langaz Kreol a tu
nivo dan MIE, MGI ek
MCA;
Nu
pu ankuraz ki servi striktir gramatikal langaz Kreol pu ed devlopman onivo
mondyal enn langaz kompyuter;
Nu
pu ankuraz letid pu servi langaz Kreol e sirtu so striktir gramatikal kuma enn
“innterfeys” ant diferan langaz pu aprantisaz langaz etranze, onivo
mondyal;
Nu pran langazman pu defann avek fyerte
langaz Kreol partu kot oprim langaz Kreol, ubyen pyetinn li, ubyen patroniz
li;
An
konesans ki
Kan
nu permet ki kontinye imilye enn langaz, se dimunn ki pe imilye; kan pyetinn enn
langaz, se dinite imen ki pe pyetine; kan oprim enn langaz, se an mem tan panse,
kreativite e kiltir ki pe rod etufe;
Kan
esklav finn kree langaz Kreol zot ti kree li dan kondisyon sistem esklavaz,
setadir lepir opresyon, imiliyasyon, dominasyon, explwatasyon, vyolans
ek represyon, kan nu nu pe promuvwar e devlop langaz Kreol e kan nu pe kree
kondisyon pu so epannwisman, nu pe fer sa avek fyerte e nu pu kontinye
lager kont restan esklavaz tuzur
prezan dan sistem ekonomik aktyel;
Kan
nu pe siyn sa deklarasyon, nu pe realize ki langaz li enn kapasite inikman imen
pu kree enn mwayen dinamik pu nu konpran lemond otur de nu e alinteryer nu, e pu
nu devlop kapasite pu sanz sa lemond-la; e nu realize osi ki okenn langaz napa
kapav propriete prive okenn grup ni okenn pei. Tu langaz apartenir a limanite.
Nu langaz Kreol apartenir a tu dimunn ki koz li, e a bann zenerasyon zanfan ki
pe vini dime.