Analiz LALIT lor Kriz Finansye Mondyal
13.10.2008
O-nivo mondyal, bann kapitalist an kriz. Zot sistem finansye an debandad. Patron Labank, proprie-ter gro konpayni, George Bush, Gordon Brown, Sarkozi, zot tu, enn sel ku zot gaga lor televizyon. Zot pa pe futi explike ki pe arive, ni ki pu arive. Labank pe fayit, konpayni lasirans pe bankrut, Stok Exchennj partu dan lemond inklir Moris, pe grene, konpayni pe ferme. Travayer pe perdi plas. Ena pei antye, kuma Laisland, pe bankrut. Ekonomist tradisyonel pe res kwak.
Zis isi Moris, Minis Finans Rama Sithanen, dir tu korek, "Lekonomi Moris rezilyan!" Li pa met lanfaz lor lefet ki rezervasyon lotel pe kennsel. Li pa dir kimanyer patron lotel pu kapav repey Labank zot lonn ki zot ti pran pu zot kapav ranz sipa komye nuvo gran gran lotel. E sa bann bengalo IRS ki finn vande pu komye milyon rupi, Sithanen pa dir eski pri ti rezonab? Ubyen eski li enn lot "bubble" kuma seki finn provok kriz-la, enn bubble "sub-prime" me o-de-gam? Eski textil pa pu afekte par resesyon dan Lerop ek Leta Zini?
Isi Moris, lapres chup-chap lor kriz pandan 3 semenn. Tandi ki dan LALIT, depi 3 semenn nu pe analiz kriz la ansam, fer reynion, fer kozri, met lartik lor web (depi 24 Septam). U kapav get 2 lartik lor www.lalitmauritius.org).
Enn moman inportan
Li enn moman inportan. Enn sel ku, komantater burzwa oblize met ankestyon sistem kapitalist. Pa zis LALIT. Pa zis bann Marxist. Enn sel ku, avek rezon, zot pe dir "Abe, kifer dimunn ordiner pe bizin pey lepo kase pu spekilasyon gro kapitalist?" Enn sel ku, travay-er anvi kone lor "lekonomi kapitalist" ek "ekonomix burzwa".
Enn sel ku etidyan ki finn fer "ekonomix" kolez realize ki finn kuyonn li.
Pu LALIT, anmemtan ki sityasyon li grav, li osi enn lokazyon konpran buku zafer. E li enn lokazyon kot bizin azir politikman amezir konpran, parski "lekono-mi" enn sel ku finn vinn lor azanda politik. LALIT, depi 4 an, kuma u kone, pe analiz kriz sistemik dan lekel lekonomi Moris ete, avek ekrulman marse disik e textil. Asterla, kriz sistemik finn ariv dan lekonomi mondyal an antye. Li pu enn lepok kriyel, enn lepok dir. Me, li pu enn lepok kot travayer pu bizin fer prev buku kreativite politik. E bizin konpran tu. Akomanse, konpran lekonomi.
Dan sistem kapitalist "pri" kapital finn divage
Zordi, kriz ki nu pe traverse li enn kriz lor ki "pri" kapital ena. Nerport ki dimunn kapav truv sa. E li liye avek proporsyon larzan ki travayer tuse vizavi kapitalist: 1,300,000 dimunn dan Lamerik pa finn kapav kontiyn re-pey zot lakaz. Labank inn sezi zot lakaz. Me, Labank pa finn gayn akerer ditu, alor zot inn fayit. Enn apre lot pe al an difikilte. E, akoz buku dimunn inn sumet klem lasirans pu kontiyn zot repeyman lakaz, konpayni Lasirans osi kumans fayit. Enn apre lot. Alor, angro serten later dan Lamerik pri inn bese net. Lerla, aksyon dan Stok Exchennj (Laburs) dan Lamerik, Grand Bretayn, Lerop ek partu finn perdi pre lamwatye so "pri de vant".
Ekonomix li syans ki sey explik zafer kuma nivo pri. Kuma nu pe explike isi. Anfet mem si pri determine dan marse par lof ek demand pu marsandiz, dakor, me so nivo zeneral bizin kanmem res prekot so "valer", e sa "valer"-la li determine, anfendkont, par komye travay ki finn rant dan prodir sa marsandiz-la. Li kapav plis ubyen mwens ki komye travay ladan, me li turn otur sa.
Me, ena exsepsyon ki vinn fer dezord ladan.
Par exanp, dolar Ameriken (deviz-la), li enn suval fu dan sistem finansye mondyal. Labank Federal Ameriken, li inprim larzan pa zis pu valer travay ki Ameriken fer, me osi par rapor ar komye lezot pei (e kapitalist, e mem sofer taxi) ule gard zot rezerv an dolar. Alor, dolar li depann pu so pri lor demand, setadir lor konfyans, pa lor prodiksyon dan Lamerik.
Later osi, so pri pa liye avek kantite travay ladan. Alor, so pri kapav vinn fu, amenn kriz, kuma pe arive. Apel sa enn "bubble" an Angle. E sa lepidemi problem kuma "Sale by Levy" dan USA li rapel nu ki nivo lapey travayer li tultan pe sibir presyon dan sistem kapitalist pu li bese relativ a profi. Zordi dan Leta Zini travayer pa pe kapav pey lozman pu li ek so fami. Sa realite sosyal alabaz kriz-la. Sa realite la ki rann li esansyel pu tu travayer rant an aksyon politik, me pa nerport ki aksyon dan nerport ki politik. Bizin enn politik kuma politik LALIT, kot konpran ki nu pe vize, viz li ansam.
Trwazyem eleman fu se eleman kazino dan stok exchennj, kot pri sherz kapav monte sanki ena lyen ek valer travay ladan. Sa finn anplifye kan kapitalist finn kumans aste-vann "lavenir" (futures), setadir rekolt may lane prosenn, e osi kumans vann "det" (kuma Mafya vann det) kuma "assets" kuma finn fer ar det lakaz USA. Avek aste-vande elektronik, erer ki rant dan sistem al partu byen vit, e prodir bann fakter ki aksantye kriz-la.
Avan sa, bann Kriz finn Amorti
Ena 2 kalite kriz siklik dan sistem kapitalist, enn kurt ek enn long. Sa ti dekrir byen par Karl Marx 150 an desela, e sa bann kriz la ti sakuy sistem kapitalis pu 80 banane apre sa. Savedir finn truv buku travay kree, buku biznes fleri pandan enn tan, lerla ep! tu kumans ferme, enn apre lot, sak nuvo fermtir provok mwens demand pu prodwi, e sa provok enn nuvo fermtir. Me, bann kriz finn byen amorti dan dernye 60 an. Ziska asterla. Me, asterla, zot finn returne avek enn vanzans. Nu pe riske re-al ver Krach an 1929. Sa lepok la, dan Lamerik ek Lerop, pa ti ena travay preske ditu. Ti ena lamizer ek lafen. Ti ena swisid parmi ti-antreprener ek gran. Ti ena imans muvman klas travayer kont sa sistem ki finn provok sa bann kriz la.
Bann kriz ti amorti par lefet ki travayer ti'nn amenn lalit, ti'nn mem fer larevolisyon, e ti partu pe menas revolisyon, e patron finn telman per ki li finn sede. Kumsa ki travayer finn kumans gayn ase buku so lapey an form larzan sekirite sosyal, benefis welfer steyt ek pansyon. Sa ti ule dir, kan ena enn mini-bes dan prodiksyon pandan kriz siklik, kan ena enn pursantaz travayer ki met deor, lerla ena tuzur depans ki kontiyne, e sa re-stimil lekonomi. Dernye 10-15 an, sekirite sosyal dan lemond finn bese net. Buku dimunn travay kazyel, pena severenns alowenns. Pena bann mem servis sosyal, nonpli. Alor kriz-la, kuma lontan, regayn move anplitid. Kan lizinn ferme akoz pena komann, travayer pena rant, zot pa aste, e komann pli bese pu lezot prodwi, e sa amenn lezot lizinn ferme, plis travayer pena rant, zot pa aste ... etc.
Kriz siklik ti osi amorti, teknikman, par depans lor armaman, pandan Dezyem Ger Mondyal ek Lager Frwad. Sa depans la, li osi ti enn presyon anti-siklik. Pandan resesyon, Leta kontiyn stimil demand pu lindistri lur par aste zarm. Sa kalite depans nepli mem nivo depi 1989, e Leta refiz investi dan lezot prodiksyon.
Zordi ena imans konpayni prive miltinasyonal. Zot grander osi ena enn lefe pu agrav kriz. Sa li parski kot ena monopol, ena enn tandans pu pri pa bese vit kan li "sipoze".
Plis finn ena de-reglemantasyon. Depi bann ekonomist extrem-drwat kuma Hayek ek Friedman ki Reagan ek Thatcher ti inplemante, konpayni prive met deor travayer brit, ferm so lizinn brit, li fer seki li ule, e sa osi, li agrav kriz siklik. Nepli ena lalwa protektiv ki tanper kriz.
Devlopman teknolozik
Me, kriz siklik gran lanpler, detutfason, li swiv devlopman teknolozi. E nu finn ena enn devlopman teknolozik debride. Alor, resesyon ti pe vini. Nepli ena amortiser. Kriz finansye finn deklans resesyon, e li pu agrav li.
Seki bizin fer
Nu dan kote travayer, nu bizin met divan nu solisyon a kriz, nu program. Pu sa, nu bizin aprann reflesi an profonder, batir nu kuraz, e al delavan. Nu program:
*Nu bizin anpes Guvernman fer travayer pey lepo kase pu kriz bann patron. Seki ris bizin pey pu so betiz.
*Guvernman bizin expropriye patron ki fer zugader ar lekonomi, ki met sosyete a-risk. Deza zot pe fer li dan Langleter, USA, ek Lerop, par fors, kan zot pe nasyonalize.
*Guvernman bizin investi e pran dimunn pu travay dan sekter lenerzi renuvlab, e nu al direkteman ver "kontrol travayer", lor sayt.
*Guvernman bizin investi e pran dimunn pu travay dan prodiksyon alimanter ek dan agro-indistri pu transform ek prezerv manze; la osi, nu pa ule enn birokrasi opuvwar me demokrasi.
*Bizin nasyonaliz labank ek lasirans, pu sir ki li an-ord; travayer dan sa sekter bizin oto-zer lantrepriz la.
*Taxe dimunn direkteman par inkom tax, seki ris buku, seki mizer pa zis mwens me enn pli tipti proporsyon so reveni; aboli tax inzist kuma TVA.
*Re-introdir regleman pu patron; si li pa respekte regleman, prepare pu travayer rul lizinn.
*Ogmant peyman sekirite sosyal, alokasyon somaz, e amelyor swen gratis lasante e ledikasyon.
* Desizyon bizin pu tu dimunn. Nu pa truve kifer nu ankor viv kuma esklav pu enn tyer nu lavi, setadir lor sayt travay. Nu pa truve kifer nu viv dan insekirite.
Sa vedir lekonomi bizin vinn lor azanda politik. Li pu pran buku mobilizasyon. Me, nu bizin konsyan seki nu pe fer. Mobilizasyon san konpran, li initil. Li kuma enn sulevman aveg.
Lindsey Collen,
13 Oktob 2008
