Seki LALIT dir lor kestyon “Langaz”

14.08.2006

Versyon Angle sa lartik la ti pibliye dan Le Mauricien (Get li an Angle par klik "News" anba lantet lor home-page). Isi li tradir par Ally Hosenbokus:

Li grav pu tande ki MES truv zanfan pe kit lekol primer san ki zot kapav zener bann konsep atraver lekritir. Nu dimann nu kifer? E ki sa ule dir?

Difikilte konpran nuvo konsep
Tu dimunn kone ki laplipar dant nu napa aksepte bann nuvo lide fasilman. Kan dimunn dimann manb Lalit ki nu panse lor langaz dan ledikasyon, nu kapav reponn enn kitsoz ek dimunn konpran enn lot zafer. Suvan zot tann seki zot ti krwar nu panse. Sa li baze lor seki dimunn dir, pa lor seki nu dir.

Les nu kumanse avek konsep “Langaz” limem. Kan nu dir “langaz”, nu pe koz “langaz imin”, pa enn langaz spesifik parmi sa bann milye diferan langaz ki ekziste lor laplanet. Nu pe koz lor nu kapasite zenetik kuma bann imin pu zener langaz dan enn fason kolektif.


Ki ete langaz?

Alors les nu gete, “Ki ete langaz?”. Laplipar dimunn pu dir u, “ Langaz enn mwayin kominikasyon”. Nu dir “Erer fatal! Langaz pa zis enn mwayin kominikasyon”. Nu dir ki sa fraz popiler la li enn lide erone. Sa, a son tur, li amenn enn ta lezot erer konseptyel ek pyez ki afekte bann mezir ki bizin pran. Enn-de bann lefe segonnder ilil ki langaz ena se ki li enn mwayin kominikasyon, me li pa vedir ki samem seki langaz ete, li byen plis ki sa.

“Langaz” li enn kapasite dan nu leritaz zenetikki permet reprezantasyon lemond otur de nu, nu panse dan nu lespri, ek nu santiman, tusala a-linteryer nu servoi. Sa kapasite ki dimunn ena pu reprezant lemond li natirel a kondisyon ki li viv parmi lezot imin. Ek li sa reprezantasyon realite ekstern ek intern ki permet sak individi panse, konpran, kree ek kontan. Langaz pa zis enn mwayin kominikasyon kumadir enn telefonn. Li pa nonpli zis enn devlopman byen puse dan nu kapasite kriye, irle, plore ek riye. Langaz li nu mwayin natirel pu tini enn mem konpreansyon lemond otur de nu. Li kuman dir enn “templyet” si nu servi enn metafor kompyuter. Devlopman nu panse depann lor nu metriz nu prop langaz, ek metriz nu langaz depann lor devlopman nu panse.

Dan sa manyer la, langaz li lesans-mem nu limanite, ek li manifeste zis kan nu viv dan sosyete, e sa li inportan. Akoz samem nu dir ki li “partaze”.

Alors langaz li enn faset ubyen karakteristik natirel sak imin. Kan nu ena ant 1an ek 5an par ekzanp nu kapasite pu prodir langaz li dan so pli ot nivo. Alors si nu pa resi aprann zener langaz avan sa laz la, kitfwa nu zame pa pu kapav konn tu so bann konplikasyon gramatikal byen, kuma lezot dimunn. Sa finn konfirme delapar letid sa de trwa zanfan ‘retruve’ ki finn elve andeor sosyete imin ek ki zame pa’nn kapav servi langaz byen. Nu kapasite pu zener langaz kontinye opere dan enn form byen vivas ziska piberte, apre li kumans diminye.


Eski ena enn yerarsi Langaz?

Bann peyi kolonyalist tultan dir ki langaz dan zot koloni li ‘inferyer’. Sa li pa parski langaz la vremem inferyer me li parski dimunn ki koz li pe trete kumadir zot inferyer. Parey kuma pena yerarsi ras ubyen relizyon, pa ena yerarsi langaz.

Tu langaz egal. Saa li pa zis enn lopinyon san argiman, me li seki lingwis dan liniversite ki etidye gramer diferan langaz dir: zot pa’nn truv okenn yerarsi dan langaz.

Zordi zur li bon ki li konsidere kuma enn mank moralite, mem enn tabu pu dimande,“Eski u langaz inferyer a mo langaz?” e li konsidere kuma enn lespri ‘kolonize’ si li dimande, “Eski mo langaz inferyer ar u langaz?”. Definisyon enn ‘dyalek’ ki enn grup profeser liniversite finn tom dakor, se li “ enn langaz san enn larmeii”. Swa enn kikenn koz mem langaz (avek bann varyasyon rezyonal) ki enn lot dimunn, swa li koz enn langaz ki diferan ek enn lot dimunn.

Pu langaz Kreol, diskriminasyon finn byen pir. Pa zis zot finn kalifye inferyer, pa zis enn dyalek me aryer gard kolonyal panse ki langaz Kreol li enn “charabia,” “baraguoin”iii, langaz lari, move Franse, langaz batar, Franse dezenere, fay Angle, enn patwa, tu zafer eksepte enn langaz.

Zot ena tor, finn pruve syantifikman depi 40an ki zot pena rezon. Me byen sir, ena ki persiste. Parey kuma ena ki ankor persiste ki lemond plat. Tu langaz, inklir langaz Kreol, egal.

Zot literatir kapav diferan. Ena plis literatir Angle ki literatir Franse, plis literatir Franse ki literatir an Kreol Morisyen. Ena plis Literatir an Kreol Morisyen ki trwa-kar lezot langaz ki egziste lor nu planet zordi. Sa pa vedir ki langaz Angle pli siperyer ki langaz Franse, Franse pli siperyer ki Kreol Morisyen uswa Kreol Morisyen pli siperyer ki lezot langaz ki pankor ena so form ekri. Lekretir pa amelyor enn langaz. Li kapav anrisi so literatir. Li kapav fer lasyans plis aksesib a bann itilizater sa langaz la. Me lekritir parfwa, okontrer kapav fer enn langaz ranfermer e tuf li, mem tuy li evantyelman.

Ki sistem ledikasyon sipose ete?

Sistem lekol li an teori formaliz, sistematiz, organiz ek intelektyaliz devlopman langaz natirel. Li fer li an gran parti par montre zanfan lir ekrir. Akizisyon “literesi”, diferan depi zener langaz natirel, li pa natirel ditu. Tu zanfan bizin aprann lir ekrir sinon zot pa pu konn fer li. Lot kote, sa nuvo kapasite ki finn akerir atraver enn metod formel ki apel “literesi” li permet devlopman akselere de seki nu apel kapasite manye a-lez langaz akademik ek kognitiviv. A son tur sa li arive dan enn relasyon dyalektik avek kapasite manye a-lez langaz natirel (uswa langaz maternel).

Sistem lekol montre matematik usi. Li pli fasil ek itil pu anseyn li dan langaz natirel zanfan la. Li farfeli pu dir lekontrer. Li pu vedir ki u pe azut bann baryer initil ant zanfan la ek so kapasite konpran ek servi matematik.

Sistem lekol montre nu lezot zafer ankor lor nu liniver: syans, listwar, zeografi, letid sosyete, literatir. Li fer sa pli byen atraver langaz natirel zanfan la. Setadir so langaz maternel, ki, an konsekans vinn pli efisyan kuma enn mwayen reprezantasyon lemond otur de li.
Enn bon sistem ledikasyon (byen diferan avek seki ena dan Leta Zini par egzanp,) donn zanfan lokazyon pu anprann enn segon u trwazyem langaz.

Mem avek meyer ledikasyon, segon ek trwazyem (mem ziska dizyem u plis) langaz devlop selman ziska nivo efisyans ki dimunn deza ena dan so langaz natirel u maternel. Si langaz maternel inn reprime dan lekol (par egzanp, atraver labsans liv lekol dan langaz maternel), laprantisaz lezot nuvo langaz vinn byen difisil pu zanfan la.

Kan reprim langaz maternel, li inportan pu note ki sa langaz la (langaz maternel, langaz natirel) so prop devlopman ralanti. Anplis li fer dega dan devlopman natirel lintelizans usi. Exper lingwistik estime ki li pran 7an dan enn nivo pos-segonder pu repar sa dega la. Lalit ena temwin (apre ki zot inn byen “reysi” dan sistem ledikasyon Moris ek sa malgre sistem la limem) ki dir ki li’nn pran zot 6an zefor konsyan avan ki zot resi akerir mem kapasite ki zot bann kamarad dan liniversite ki sorti lezot pei, sirtu anterm metriz bann konsep, panse abstre, deba filozofik, kestyon lozik etc.

Kifer MES finn truve ki zanfan ena otan febles?
Rezon prinsipal: parski finn reprim langaz maternel ek alors sa inn interfere avek devlopman kognitif natirel ek zot pann resi devlop zot kapasite akademik formel. Alors sistem lekol riske fer plis ditor ki dibyen.


Ki dekuvert MES vedir?

Dekuvert MES kapav vedir ki Leta kupab enn “zenosid” dan mem sans ki li definir dan trete Nasyon Zini (UN Treaty Against Genocide). Leta pe detrir enn grup dimunn so langaz atraver destriksyon de seki fer zot enn “genus” (dimunn ki koz kreol Morisyen ek Bhojpuri, setadir mazorite zanfan). Leta pe osi, e se tem sa lartik la, andomaz seryezman lespri dimunn lor baz langaz ki zot koze. Sa destriksyon pe fer lor nu zanfan.


Pu Lalit
24 Ziyet 2006