Program LALIT lor Politik Ekonomik Alternativ

16.01.2005

PROGRAM LALIT LOR POLITIK EKONOMIK ALTERNATIV

PRODIKSYON AGRIKOL, AGRO-INDISTRIYEL EK ELEKTRISITE KI SUTENAB
PU ENN POLITIK EKONOMIK ALTERNATIV
Pibliye par Lalit, January, 2005
INTRODIKSYON
Nu bizin pans gran.
Lekonomi Moris li dan gran gran problem.
Depi 200 banane patrona Moris finn ansarz lekonomi. Patrona finn gard enn monopol lor gran kapital. Limem li finn gete ki pu investi, komye, e kan. Pareyman, patrona finn gard enn monopol lor seki li li apel "mindev". Limem finn gete kimanyer kree lanplwa, dan ki sekter, e dan ki kondisyon. E patrona mem ki finn gard kontrol monopol lor mazorite later. Limem li finn determine ki pu plante, kimanyer organiz plantasyon. Patrona finn pran tu desizyon lor kimanyer pu nuri nu tu. Patrona dan dernye 10 an finn al pli lwen ankor. Li finn anvoy so tantakil lor sekter piblik sann ku la. Sekter prive finn rant dan departman Telecom, pran li. Li pe rod pran CEB ek CWA. Li pe rant dan sekter pansyon. Li finn rant dan Lasante ek Ledikasyon. Li finn rant dan netwayaz lari ek ramas salte. Li finn rant dan sekter lapolis (gard sekirite, ena partu asterla). Biro tax ek ladwann finn "privatize" an 2004. Alor, monopol sekter prive finn ogmante.
E nu finn kit tu sa kontrol la dan lame sekter prive mem. Anfen, ziska ler.
Guvernman apre guvernman finn perpetye sa monopol la. Depi lepok kolonyal, ziska guvernman Travayis bann lane 1960 ek 1970, depi bann guvernman MMM ek MSM pandan bann lane 80 ek 90, ziska ler, zot tu finn organiz tu, pu ki patrona kontiyn pran tu desizyon plizumwen li tusel. Forse-forse, guvernman finn intervenir pu li ogmant profi misye la dan so kann ek so disik. Li organiz fezans pu ti-planter. Li met dibut "factory area" pu alwe tiplanter so mulen. Limem li al negosye pri disik ar Lerop.
E, kan travayer finn fer sulevman kont patron ek kont Guvernman, lerla Guvernman finn intervenir: finn introdir pansyon vyeyes ek sistem Konsey Vilaz apre rebelyon 1937 ek 1943; finn introdir sistem "anplwaye" apartir 1964; finn nasyonaliz enn tablisman ek CEB; finn met lalwa travay ek award; finn fors tablisman rekonet sindika SILU ek UASI apre lagrev Ut 79; finn anpes tablisman ena so prop labutik; finn fors tablisman ferm dankan tu dernyeman.
Me, se tuzur patrona ki finn kontinye pran tu desizyon. Li finn kontiyn ena monopol lor buku later, lor buku kapital, ek desizyon monopol lor 'mindev'.
Zordi patrona ek guvernman finn kumans admet ki zot proze li enn esek.
Lindistri sikriyer li dan enn kriz deza. E pandan trwa prosenn lane, li pu dan enn kriz ase katastrofik. 'Protokol Disik' su Konvansyon Lome finn ariv so lafen. Alor, sa kriz la li anfet enn 'kronik enn kriz anonse'. Tu dimunn ti kone ki sa kriz la pe vini. Naryen zot pa finn fer pu sey truv enn lekonomi alternatif. Guvernman finn permet patron tablisman ferm mulen, met artizan ek laburer deor, detrir lanplwa; anplas li obliz patron tablisman konverti so mulen dan enn lot kalite lizinn, anplas li obliz patron tablisman gard laburer pu devlop prodiksyon alimanter.
Mem bann tantativ patron tablisman pu so prop lavansman fas-a sa kriz la, kan li tir kapital Moris li al explwat travayer dan Mozambik, Kot Divwar, dan Gabon, sa osi, suvan li fini dan lapert total. Lerla, MCB ek lezot labank res avek bann "bad debt" Rs 800,000,000, a-sak fwa ena enn dezast.
Textil zonn frans, li dan kumansman enn kriz grav. Buku lizinn fini ferme. Avek lafen Lakor Milti-fib (Zanvye, 2005), sa osi enn kriz ki fini anonse depi avan. Sa osi, ti enn stil devlopman pa sutenab. E tu profi ki finn fer pandan 30 an, li anvole, san kit enn tras dan enn devlopman ekonomik profon. Kan patron textil tir zot kapital, al Madagaskar, la osi, zot finn fer lapert.
Purtan, dan dernye 30 an, prodiktivite finn ogmante buku. Masinnri finn rann lagrikiltir ek lindistri buku pli prodiktif; setadir sak enn travayer pe prodir ziska 50 fwa seki enn travayer avan li ti prodir.
E dan enn lepok kumsa, kot pei finn sanse devlope buku, dan sa kalite moman-la, Guvernman ek patrona vinn dir u ki zot pu nepli donn pansyon vyeyes kuma enn drwa; ki zot nepli pu pey 1/2 fiz lexame pu SC ek HSC kuma enn drwa; ki serten swen dan lopital pu sanse oblize vinn peyan.
E Paul Berenger ek Pravind Jugnauth finn kumans detrir later agrikol.
Anplas met enn Cyber-City dan enn landrwa ros-ros, zot kul beton lor pli bon later Moris, dan Lebenn. Purvi patron tablisman gayn gro gro larzan. Anplas devlop lagrikiltir ek lindistri pu asir sekirite alimanter, ek pu asir exportasyon, zot pe al delavan avek zot proze esklavazist kot zot atir dimunn ris vinn konstrir gran-gran lakaz, redwir sitwayen Moris an serviter permanan.
Abe, ki kalite bankrut zot pe admet, pu zot prop stratezi devlopman?
Li enn moman inportan pu refleksyon lor politik ekonomik. Li deza tar. Berenger, Ramgoolam, Jugnauth, zot tu finn amenn nu dan rebor enn kriz ekonomik kuma zame pei-la pa finn traverse. Ena dezast divan nu. E li pa lwen. Dan prosenn 2-3 an, nu pu an gran difikilte dan sa pei la.
E pa zis Lalit ki pe dir sa. Mem patrona ek Guvernman pe finalman truv kler. Lindistri Sikriyer pena lavenir. Indistriyalizasyon stil Zonn Frans parey. Lisansiman imans atraver VRS, atraver fermtir lizinn. Somaz pe ogmante de zur an zur. Ziska Berenger truve ki Biro Statistik pe mal kalkil sif somaz!
Li dan tu sa kad-la ki Lalit pe lans enn kanpayn nasyonal pu fors Guvernman ek patrona, ek zot bann ideolog patante, uver zot lizye, get lavenir imen dan sa pei la. Pu lamas dimunn, kanta nu, nu pena swa. Nu oblize defann nu prop drwa a lavi lor sa planet la.

ENN MOMAN INPORTAN DAN LISTWAR
An 1983-84 kan Lalit ti lans li dan kanpayn pu averti tu dimunn lor danze ki tablisman kontinye dikte politik agrikol enn pei an-antye, nu ti tap ar represyon Leta. Nu ti ena enn 'Slide show' ek kozri ki ti kumans fer letur bann kartye dan Moris. Partu, alabaz. Ti apel "Disik: Ki Lavenir?" Deza lerla nu ti pe prekoniz enn kad legal pu obliz tu tablisman plant so kann dan enn format ki permet legim antreliyn dan tu so later, e nu ti osi prevwar enn pursantaz plantasyon alimanter obligatwar, lor baz plennter. Dan kad kanpayn kont fermtir sovaz Mulen Kann, ki ti pe fek kumanse lerla, nu ti prekoniz transformasyon obligatwar tu mulen ki pe ferme (kote disik) an lizinn pu diferan form modern pu prezerv prodwi agro-alimanter (Kanning, friz-dray, friz, transformasyon an zi, lasup, etc).
Guvernman MSM-Travayis-PMSD a-lepok pa ti dakor. Tablisman ti firye. Alor, lapolis ti vinn kareman INTERDIR sa seri prozeksyon slayd. Zot ti met sarz kont nu. Swadizan nu pa ti travers Bord Lasansir avan. Kan nu finn prepare pu afront zot dan nu Ka Lakur (ki nu ti pu gayne, parski dyapo pa ti bizin travers Bord Lasansir), lerla ki zot ti fer? Zot ti vini avek enn nuvo Bill ki finn travers Parlman. Ki ena dan Bill? Kumkwa tu 'Slide show' bizin travers lasansir. Alor, zot finn obliz nu perdi nu letan lager kont represyon dan moman kot nu ti lor ofansiv lor kestyon lekonomi.
Antretan, Guvernman finn permet mulen apre mulen disik ferme, san obliz patrona investi dan enn nuvo form agro-indistri.
Antretan, Guvernman finn al met Lindepandans ek lamur prop Moris an-gaz atraver African Growth and Opportunity Act (AGOA) an-esanz pu okenn lavantaz pu lepep Moris.
Asterla kan li preske tro tar, kan tablisman finn mem al lans zot dan tu kalite prodiksyon lenerzi ar bagas ki vinn agrav problem-la, asterla Tablisman ek Guvernman, finalman, tulede, avek enn retar 20 an, pe panike.
E zot pu al fer erer ankor, si nu pa mobilize pu anpes zot. Zot pe anfonse dan enn stratezi IRS (Integrated Resorts Schemes) ek devlopman sovaz lotel turist, ki pe redwir nu pei an enn espes "playground pu bann playboys mondyal", e anpasan zot pe redwir lepep a enn nasyon de "anplwayed mezon" ki pu kwi manze pu bann gran misye, balye zot lakur ek lotel, met zot linz sek, vey zot zanfan, zwe lamizik pu zot aswar, promne zot dan bato lapes, e an zeneral, revinn esklav.
Nu, dan Lalit, nu pe prekoniz konversyon masiv ver prodiksyon manze - pu exportasyon, osi byen ki pu konsomasyon lokal. Li enn investisman buku pli sir, e li enn garanti kont lafaminn, anmemtan.
Alor Guvernman bizin aret persiste avek so 'Sugar Authority' ek so obsesyon avek disik (kumsidire disik fer zot aveg) e plito pans gran. Met dibut enn organism kuma enn 'Optimal Land Utilisation Authority' pu devlop bann rekolt ki kapav fer trwa dan enn lane. Moris ena enn klima ek enn later byen propis pu sa kalite lagrikiltir. Zis lintere proprieter Tablisman, enn kote, ek rafinnri Tate ek Lyle Liverpool, lot kote, plis enn Sugar Protocol ase kolonyal, ki ti pe gard nu prizonye disik. Pa ti ena veritab lintere lepep Moris ladan. Zame.

LESKLAVAZ, LANGAZMAN, 'WAGE SLAVERY' EK NESESITE REFORM AGRER
Fransman, si dimunn ki ena monopol lor propriete later, setadir Tablisman, pa kapav servi later dan lintere tu dimunn, zot pu bizin perdi sa propriete-la. Dayer manyer ki later ti "kokin" dan komansman nu listwar ek tutolong nu listwar, li pa donn buku lezitimite manyer ki li partaze zordi. Pandan premye but dan listwar, konpayni patronal finn kumans angrese atraver akapar later su kolonizasyon Franse, ek atraver lalwa travay su Kod Nwar, setadir lesklavaz. Kan li vinn ilegal pu servi mindev esklav, lerla se patron ki ti gayn konpansasyon depi Guvernman kolonyal Britanik, ek met Mauritius Commercial Bank dibut. Sa prosesis angres konpayni patrona finn kontinye dan enn kad lalwa travay mwens kriminel, su langazman apartir 1835. E sa finn kontinye apartir bann lane 1910, su rezim 'wage slavery'.
Nu dir bizin les dimunn ki kapav devlop enn vre lindistri agro-alimanter modern pu exportasyon (e pu nu manze isi) pran kontrol later. Ala enn nesesite enn reform agrer, ki zame pa ti ena lepok kan gayn sifraz iniversel, ni dan lepok kan gayn Lindepandans. Me, zame li tro tar pu enn bon devlopman.
Asterla nu pu get kriz dan Lindistri Sikriyer pu nu konpran so gravite.

KRIZ STRIKTIREL DAN LINDISTRI SIKRIYER
Lindistri Sikriyer finn rant dan enn kriz ki nepli kapav kolmate par enn depresyasyon akselere rupi, ni mem par enn devalyasyon. Bann mezir ki pe propoze aktyelman pa pu ena okenn lefe pozitif, ni a kur term, ni alonterm. Enn tel kriz kapav ena reperkisyon sosyal byen danzere, apar reperkisyon ekonomik evidan: mem ek prezans lizinn Zonn Frans ek lotel turist, koezyon sosyal dan lakanpayn ankor byen depandan lor aktivite otur plantasyon kann ek mulen disik.
Kriz dan Lindistri Sikriyer zordi, li enn rezilta direk ek previzib sanzman ki pe dekul depi aplikasyon regleman WTO, osi byen ki restriktirasyon lagrikiltir dan enn Lerop Ini ki pe agrandi de zur an zur. Sa proteksyonism su lekel lindistri sikriyer finn devlope ek sirviv depi lepok kolonyal, aster pe demantle: nepli pu ena mem kota ek pri garanti pu disik ki ansyen koloni kuma Moris finn prodir ek exporte, prinsipalman ver Lerop.

LISTORIK KRIZ
Nu ankor rapel lepok "boom sikriye" o-milye bann lane '70, ki byen vit finn transforme dan enn kriz ekonomik byen grav ver lafen bann lane '70: reveni disik nepli ti pe kapav asir importasyon nesesite de baz, ek finn ena 2 devalyasyon ki ti viz prinsipalman pu fer travayer ek lamas dimunn mizer sarye tu fardo sa kriz la. Olye reflesi lor lavenir alonterm sa lindistri sikriyer la, bann klas dirizant finn opte pu akseler devlopman lindistri textil ek turist, ek anmemtan sulaz lindistri sikriyer par kumans diminye Tax Sorti. Tu dimunn ankor rapel sa fame 57 milyon "sulazman" ki premye Guvernman MMM-PSM ti ofer a Lindistri Sikriyer. Olye diversifye lagrikiltir pu asir sekirite alimanter ek ogmant rantabilite later agrikol, bann konpayni sikriyer finn kontinye plant kann ek investi dan lindistri textil ek turist pu asir zot profi akurterm. Pli tar sa bann konpayni-la finn osi investi buku kapital ki finn prodwir par travayer dan Moris, dan lindistri sikriyer lezot peyi kuma Mozambik ek Kot Divwar, ek parfwa zot finn dilapid tu sa kapital-la.
Pandan bann lane '80, finn ena enn seri rediksyon lor tax sorti lor disik, ziska ki sa tax la disparet net. Anmemtan santralizasyon mulen ek mekanizasyon dan karo finn akselere, sipozeman pu diminye ku prodiksyon, me anfet se ankor enn fwa klas travayer ki ti pe sarye fardo, a mezir ki ena destriksyon lanplwa pu artizan ek laburer. Deza apartir sa lepok-la, pri disik nepli ti pe ogmante an term reel, par rapor ek pri bann marsandiz importe. Me Lindistri Sikriyer ti ankor pe sirviv gras a proteksyonism ki Lerop ti pe ofer a traver Protokol Disik.
Dan Moris diferan Guvernman finn inisye ek ankuraz enn seri mezir pu fer fas a sa rediksyon gradyel dan pri reel pu disik exporte, me tu sa bann mezir ti viz pu mintenir profitabilite bann Konpayni Sikriyer, setadir "tablisman": separasyon izinaz ek plantasyon; morselman, konversyon ek lavant later agrikol; akselerasyon santralizasyon, fermtir mulen ek lisansiman artizan; prodiksyon ek lavant elektrisite par tablisman, a enn pri siperyer a seki li kut CEB.
Se su Guvernman MMM-MSM aktyel ki tu sa prosesis la finn akselere: mekanizasyon rapid pu plantasyon ek rekolt kann ki finn amenn VRS, kot preske 10,000 lanplwa laburer finn detrir; an mwayenn, enn mulen pe ferme sak lane, avek rediksyon lanplwa pu artizan; latas laburer ek artizan finn kontinye ogmante, anmemtan ki lapey ek bonis kolom rest sekre; proze IRS (Integrated Resorts Scheme) ki pe konverti par milye arpan bon later agrikol an kan vakans pu milyoner internasyonal. Tu sa bann mezir la viz inikman pu asir reveni pu tablisman, san ki lavenir sa 30,000 a 40,000 ti planter kann pran an konsiderasyon.
Me deza a partir 1995, avek formasyon WTO ek aplikasyon bann nuvo regleman pu komers internasyonal, li ti kler ki sa sibsid ki prodikter disik betrav Eropein ek prodikter disik kann dan peyi Lafrik, Karaib, ek Pasifik (ACP) benefisye, sa ti pu disparet. Se sa ki pe arive aster-la, su presyon depi peyi kuma Lostrali, Brezil, ek Tailand: zot osi prodir ek export disik kann lor Marse Mondyal, me zot gayn enn pri ki selman 1/3 seki prodikter Eropyen gayne, parski ena sibsid lor disik betrav ek sa li "ilegal" dapre regleman WTO, parski Lerop osi vann enn parti so sirplis lor marse mondyal. Lot fakter ki finn akseler sa prosesis la, se ki kan Lerop finn agrandi depi 15 a 25 peyi mamb, li pe bizin diminye so bidze sibvansyon agrikol, sirtu ki laplipar nuvo peyi mamb, zot byen agrikol.
Alor kan bann Komiser Lerop Ini finn propoz enn rediksyon 37% dan pri disik lor prosen 2 an, sa ti totalman previzib. Ek tu bann mezir pu asir profitabilite a kur term tablisman pa pu sifi pu fer fas a sa kalite rediksyon pri; ek pu ti planter li pu enn veritab katastrof.

KI SOLISYON ZOT PE PROPOZE?
Deza rupi pe depresye rapidman par rapor ek Ero ek Liv Sterling ek sa pe amenn inflasyon; eski Guvernman pu tante pu presipit enn devalyasyon pu ogmant reveni an term rupi pu sa disik ki pu sibir enn rediksyon pri? Pur le moman Guvernman pe met tu so zefor dan "diplomasi", pu sey ranvway ubyen diminye lanpler sa rediksyon pri ki Lerop finn fini anonse, ek pu negosye pu enn espes "konpansasyon" tanporer; anmemtan zot pe travay lor enn plan "re-striktirasyon akselere" ki alafin nek pu vedir ki pu ena ankor VRS ek fermtir mulen, ziska ki preske tu lanplwa dan lindistri sikriyer pu vinn sezonye ek kazyel, ek lapey mwins ki li ete aster-la. Sirman "Sindika Disik" (lorganizasyon patron ki okip lavant disik an zeneral) ki an sarz lavant disik lor marse lokal pu reklam enn ogmantasyon pri disik dan labutik, me sa li difisilman akseptab etan done ki komersan kapav import disik ki zot aste lor marse mondyal, ek vann li mem pri ki aster-la. A long term ena propozisyon pu servi melas pu prodir etanol ki kapav servi kuma enn surs lenerzi pu ranplas an parti petrol importe: me ankor enn fwa, eski etanol ki prodir dan Moris pu pli bomarse ki etanol ki kapav importe depi gran peyi prodikter kuma Brezil?

REMIZ AN KESTYON
Eski letan pa finn vini kan nu bizin met an kestyon plantasyon kann ek prodiksyon disik mem? Eski nu pa bizin kumans reflesi si pe servi later agrikol ek klima ki ena dan enn fason optimal, kan pe persiste ek kann? Eski nu pa bizin konsider lezot aktivite agrikol ek agro-indistriyel ki kapav prodir ase lanplwa, pu aster-la ek pu zenerasyon ki pe vini?
Pena okenn dut ki se somaz ki finn fini vinn problem irzan ek fondamantal: li pa posib get kriz dan Lindistri Sikriyer san konsider posibilite ki se diversifikasyon agrikol ek devlopman agro-indistri ki pu ofer plis potansyel pu kreasyon sa kantite lanplwa ki neseser zordi.
Me avan nu vinn lor diversifikasyon agrikol, anu zet enn kudey lor manyer ki baking politik ek sipor institisyonel dan Moris finn sutir sa monokiltir kann dan lintere sa oligarsi ki kontrol Lindistri Sikriyer.

BAKING GUVERNMANTAL PU LINDISTRI SIKRIYER DAN MORIS
Lindistri Sikriyer finn benefisye pandan plizyer deseni ankadreman enn seri institisyon ki finn met dibut avan ek apre Lindepandans. Se presizeman sa sutyen-la ki finn tultan donn laparans ki kann ek disik "pli bon" investisman pu Moris.
An 1951 su Commonwealth Sugar Agreement, Lindistri Sikriyer finn benefisye marse garanti pu disik. Sa lakor la finn integre Protokol Disik dan konvansyon LOME an 1974 kan Grand Bretayn finn zwenn Communaute Economique Europeen (CEE). Kapital dan Lindistri Sikriyer finn res dan sa konfor enn marse garanti e pa finn interese ar diversifikasyon agrikol ek prodiksyon agro-alimanter.
Lindistri Sikriyer finn kontiyn ankes zot profi imedya e kontiyn benefisye led Leta atraver enn seri institisyon ki finn met dibut e osi atraver enn seri konsesyon fiskal ki diferan guvernman finn fer.
Birokrasi ek nomini politik alatet sa bann diferan institisyon, pu zot prop konfor, finn konplis ar Lindistri Sikriyer pu kontiyn mintenir Moris dan enn leta monokiltir, kontiyn gard disik kuma prinsipal prodwi agrikol. Zot finn konplis pu atak lanplwa, ek menas lavenir zenerasyon ki pe monte.

DIFERAN INSTITISYON EK FASILITE KI FINN KREE LEPOK KOLONYAL EK APRE LINDEPANDANS
1853 Mauritius Chamber of Agriculture
1919 Mauritius Sugar Syndicate, ki gayn nuvo stati an 1951
1921 Konstriksyon rezervwar La Ferme ki furni dilo pu irigasyon kann dan Lwes
1925 Luvertir Kolez Lagrikiltir ki vinn University of Mauritius an 1965
1926 Konstriksyon rezervwar La Nicoliere ki furni dilo pu irigasyon kann dan Lenor
1939 Cane Planters and Millers Arbitration and Control Board (ki zer relasyon ant
Planter ek Izinye)
1946 Cyclone and Drought Insurance Fund, enn lasirans kann ki kuver planter.
1947 Sugar Industry Labour Welfare Fund
1953 Mauritius Sugar Industry Research Institute (MSIRI)
1956 Sugar Industry Pension Fund
1965 University of Mauritius, Fakilte Lagrikiltir ek Fakilte Enzenyeri ki dan kumansman ti ena kur ki plis oryante pu form kad pu Lindistri Sikriyer.
1974 Sugar Planters Mechanical Pool Corporation
1980 Mauritius Bulk Sugar Terminal (VRAC) rant an operasyon
1984 Mauritius Sugar Authority
1986/91 Farmers Service Corporation (nef sant operasyonel dan Moris ki ofer servis ti planter kann dan Moris).

KONSESYON FISKAL FINN BENEFISYE DIREKTEMAN EK INDIREKTEMAN LINDISTRI SIKRIYER
1979 Guverman Travayis devalye rupi par 30%.
1980 Dezyem devalyasyon rupi par 20%.
1980 Guvernman MMM-PSM fer konsesyon 57 milyon rupi Tax Sorti lor disik.
1986 Plan restriktirasyon minis Deerpalsingh, ankuraz morselman later kann
ek rediksyon ziska 100 milyon rupi lor tax sorti.
1986 Sugar Industry Efficiency Act, konsesyon fiskal pu tablisman diversifye. Tablisman benefisye me san al delavan avek diversifikasyon.
1994 Amandman Finance Act 1994, retir tax sorti konpletman lor disik.
2001 "Illovo deal"- Gro konsesyon a tablisman lor konversyon later agrikol.
2001 Sugar Sector Strategic Plan, plan guvernman MMM/MSM/PMSD/FTS pu fermtir mulin ek rediksyon masif lanplwa dan lindistri sikriyer.

Dan enn larz mezir sa sutyen institisyonel ek arbitrer ki Leta ek bann rezim politik finn donn Lindistri Sikriyer finn responsab pu labsans enn politik diversifikasyon agrikol ki zordi ti pu evit kriz ekonomik ek sosyal ki divan nu.

DEBA LOR DIVERSIFIKASYON AGRIKOL DAN LISTWAR
Dan listwar Moris, finn ena plizyer tantativ pu met diversifikasyon agrikol lor azanda. Kan ti ena 2yem Ger Mondyal, Leta kolonyal ti pran enn seri mezir pu ki plant manze pu asir sekirite alimanter, akoz bato aprovizyonnman pa ti pe kapav vinn Moris akoz lager. An 1944 Leta kolonyal ti mem ena enn Land Resettlement Scheme (enn plan pu reform later) pu permet ti-planter gayn akse a later ek diversifye lagrikiltir. Me akoz klas kapitalis ki kontrol gran mazorite later kiltivab ek ki amare avek prodiksyon disik ti telman for, Leta kolonyal finn byin vit abandonn so plan.

RAPOR MEADE: ENN RAPOR EKLERE AN-FAVER DIVERSIFIKASYON AGRIKOL
Avan lindepandans, Leta ti nom Profeser Meade pu fer enn letid lor striktir ekonomik ek sosyal Moris. So rapor, pibliye an 1961, explik danze enn lekonomi baze lor monokiltir kann ek prodiksyon disik. Dan so rapor, li explike kimanyer sa kalite lekonomi-la pa viab a lon term. Li finn dir ki si zame kota disik diminye uswa menase, sa pu ena enn lefe nefast lor lekonomi. Li finn dir ki ena letid ki deza pe montre ki avek later ek klima ki ena Moris, kapav plant enn seri lezot zafer apart kann. Alor li finn prekoniz enn seri mezir pu Leta kapav dekuraz e limit prodiksyon disik, ek ankuraz diversifikasyon agrikol. Parmi bann mezir ki li finn propoze, ena propozisyon ki met enn tax spesyal lor prodiksyon ek exportasyon disik (sa-mem ki vinn "Tax Sorti" lor disik). Li finn osi propoz ki an-mem-tan, ankuraz diversifikasyon agrikol atraver enn seri mezir kuma met dibut institisyon ki aste legim lor enn pri minimom garanti. Sa-mem ki ti sipoze rol Marketing Bord.

KIFER PA FINN ENA DIVERSIFIKASYON AGRIKOL A-LEPOK?
Burzwazi istorik, ki posed ek kontrol mazorite later ek pli bon later agrikol dan Moris, pa ti dakor avek diversifikasyon. Li ti atase avek prodiksyon disik. Me pa zis li tusel ki ti ena lintere dan prodiksyon disik. Lafin 19yem syek, ti pe ena sanzman dan lindistri sikriyer. Propriyeter tablisman ti kumans regrupe dan konpayni prive ek ti kumans moderniz ek santraliz izinaz: sa finn ogmant kapasite pu kraz kann ek transform so zi an disik telman pli vit ki tablisman ti ena lintere pu ki planter plant kann ek anvoy li dan so mulin. Ogmantasyon nomb planter ti osi vedir ki tablisman gayn enn "rezerv mindev" dan lepok lakup. Alor, lafin 19yem syek, ti ena seki ti apel a lepok "morselman" kot tablisman ti vann inpe later marzinal ar planter, pu furni kann bomarse pu izinaz. Plantasyon legim par planter finn diminye buku ant 1881 ek 1901. Nomb planter finn kontiyn ogmante depi lane 1900. Planter finn plito plant kann ek anvoy li kraze dan mulin tablisman. Alor li osi finn devlop enn lintere dan prodiksyon disik.
Klas travayer, li, ti ena lintere pu ki diversifye lagrikiltir ek moderniz li. Parski li enn form devlopman ki amenn lanplwa stab, ki amenn sekirite alimanter, ki enn form devlopman dirab lor lekel kapav batir enn lekonomi modern, ek ki dan lintere tu dimunn ki travay pu viv. Klas travayer dan bann lane 1930-40 ti pe organize dan sindika, ek osi politikman, dan Parti Travayis ek muvman Bissoondoyal. Selman Leta kolonyal ti servi represyon sistematikman kont lorganizasyon travayer. Lot kote, bann asosyasyon ti-planter ti pe devlope ek ti pe truv zot lavwa politik dan Grup Advance, enn grup politik ki ti poze kont Parti Travayis dan eleksyon 1948, ek ki plitar pran lidersip Parti Travayis. SSRamgoolam ti ladan. Grup Advance ti reprezant lavwa ti-burzwazi dan komers, ti regrup planter ek "intelektyel" ki ti truv zot sime bloke par lalyans ant burzwazi istorik ek Leta Kolonyal. Zot bi se pu kapav akimil plis kapital zot osi.
Alor Parti Travayis apartir 1950, ti reprezant an-parti lavwa planter ki an-konfli avek tablisman, me ki ena enn lintere dan prodiksyon disik. Sa enn bann rezon ki explik kifer apre lindepandans, mem kan Parti Travayis vinn o-puvwar, li pa ti ena volonte politik pu amenn reform propriete later ek diversifye lagrikiltir. Enn parti so labaz ti depann lor prodiksyon disik-mem, ek ti depandan lor tablisman.

DEBA LOR DIVERSIFIKASYON AGRIKOL APRE LINDEPANDANS
Apre lindepandans, klas travayer finn re-organize: MMM, ant 1969 ek 1982, finn vinn so lavwa politik. Bann premye program politik MMM ti met buku lanfaz lor nesesite enn reform agrer, lor nesesite pu nasyonaliz tablisman ek intansifye diversifikasyon agrikol (Pour une Ile Maurice possible 1970, Socialisme et Developpement 1971). So program guvernmantal ki li ti tire pu Eleksyon Zeneral 1976 ti ankor met lanfaz lor kreasyon lanplwa dan diversifikasyon agrikol, avek indistrializasyon, devlopman rezurs marinn, ek nesesite pu nasyonaliz 5 tablisman ek 20,000 arpan later lezot tablisman pu ki kapav amenn sa diversifikasyon-la.

DEBA FOSE AVEK LIDE "OTOSIFIZANS"
Kumansman 1979, enn grup andan MMM apel "Lel Gos" (dan lekel ti ena Madan Dulloo, Jack Bizlall, Habib Mosaheb, Rama Poonoosamy, Rajiv Servansing, (fe) Siven Chinien) sorti piblikman avek enn program pu "oto-sifizans" (self-reliance). Zot ti dir ki sa li enn stratezi ekonomik baze lor enn model devlopman santre an-priyorite lor rezurs lokal. Zot pa ti pe viz rediksyon prodiksyon disik, me zot ti panse ki bizin limit li. Zot ti dir ki sertin kapitalis kapav kadre dan sa proze "rekonstriksyon nasyonal", ek ti prekoniz enn lalyans ant klas travayer ek kapitalis lokal kont inperyalis. Zot lide sete ki Moris prodwir tu seki li bizin an-term agrikol ek forse-forse, devlop komers dan enn nuvo "Marse Komin Maskareyn" ek dan enn regrupman pei Lafrik de Lest ki zot dir bizin met dibut. Kalite stratezi ekonomik ki Lel Gos ti pe propoze pa ti konvinkan parski zot ti truv diversifikasyon agrikol dan kad enn lekonomi ki izole depi leres lemond, ki andeor komers internasyonal, ek kot Moris so lekonomi ti pu plizumwin ferme lor li-mem. Li ti evidan ki sa kalite stratezi ekonomik-la pa ti ena lavenir. Nu, dan Lalit, nu pa ti dakor avek sa stratezi ekonomik-la, ek nu ti kritik li.
Ti ena enn kuran dan klas kapitalis ki ti ena enn lintere dan diversifikasyon agrikol. M. Michel de Speville, direkter konpayni Food & Allied, par ekzanp, ti piblikman fer pledwari pu ki ena diversifikasyon lor baz ki li amenn plis sekirite alimanter, li permet pei ekonomiz deviz akoz diminye inportasyon, li gard inflasyon ba, gayn valer azute plis. Li ti osi averti ki li posib ki Protokol Disik dan Konvansyon Lome (ki ti pe garanti kota ek pri disik) kapav disparet enn zur, ek si zame ena lager, Moris pa ti pu kapav import manze. Li ti dir ki Leta bizin ankuraz prodiksyon manze, diversifye lagrikiltir par donn sibsid, fer marketing, permet ki kapitalis Moris kapav vann manze-la pli bomarse ki seki inporte. Li ti dir ki bizin zis 13,500 arpan later (dapre li) pu ki ariv a "oto-sifizans".
Lidership MMM byin vit finn repran laliyn sa seksyon kapitalis (ki li ti apel "Patron du progres") ek finn repran lide Lel Gos. MMM finn fer "otosifizans" vinn rezon kifer bizin reform agrer ek diversifikasyon agrikol; anfet, dapre nu dan Lalit, li neseser pu devlop agro-indistri modern ek ena reform later pu ki moderniz lekonomi ek prodwir pa zis pu marse lokal, me pu exportasyon osi. Se lor sa baz-la ki nu, dan Lalit de Klas a-lepok, ti opoz konsept "otosifizans". E akoz proze "otosifizans" pa ti viab, deba lor nesesite diversifikasyon agrikol finn tom plot.
Byin vit, lidersip MMM abandonn konsept "otosifizans" ek kan li vinn o-puvwar an 1982, byen vit vinn gran defanser burzwazi istorik ki atase ar prodiksyon disik.
APRE 1982
Lalit finn tuzur met nesesite pu reform later, diversifikasyon agrikol ek devlopman agro-indistri modern, lor azanda. Depi 1982, Lalit finn sel lafors politik ki finn sistematikman met an-gard kont enn stratezi ekonomik baze lor disik, Zonn Frans ek Turism. Zordi, listwar pe donn nu rezon. Seki nu pe vize aster, se pu amenn kanpayn pu enn stratezi ekonomik alternatif ki modern. Me an-mem-tan, sa stratezi-la, li bizin batir lor lexperyans ki deza ekziste.

LAGRIKILTIR E LELVAZ SYANTIFIK E LINDISTRI TRANSFORMASYON E PREZERVASYON
Dan Moris travay agrikol finn tultan asosye ar travay lur e dir, akoz move kondisyon lanplwa semi-feodal ki finn karakteriz travay laburer lor tablisman. Anfet politik ekonomik ki diferan guvernman finn aplike depi lindepandans finn perpetye sa sityasyon-la. Kondisyon travay dan sekter agrikol finn res an retar par rapor a buku lezot sekter. Li pa etonan ki dan samem sekter ki ena pli buku aksidan travay. Sa finn kontribye an gran parti pu dekuraz dimunn fer travay later e lelvaz.
Enn lagrikiltir alternatif li pa vedir sinpleman enn revalorizasyon travay agrikol, kuma enn "retur a later" dan enn fason romantik kuma Rousseau e so bann adep ti promuvwar byin lontan dan Lerop. Dan lepok modern li pu vedir enn form lagrikiltir ki repoz lor bann metod plantasyon e lelvaz ki itiliz progre lasyans kuma sipor pu amelyor kondisyon travay e prodiksyon. Sirtu li pu bizin integre ar lindistri transformasyon e prezervasyon bann prodwi agrikol. Zordi dan sertin pei Lerop pe servi foto depi satelit pu konn plis lor kalite later ki pli bon pu plante pu amelyor rannman. Ena mem trakter ki itiliz sa kalite teknolozi-la pu alez e fasilit travay agrikilter.
Me nuvo teknolozi e lasyans pa neseserman vedir meyer kondisyon dan travay: sa depann buku lor kisannla detenir puvwar politik e ki klas ena kontrol lor lekonomi. Alor tu nuvo form lagrikiltir bizin inklir kestyon kimanyer amenn plis demokrasi dan travay, kimanyer ena kontrol demokratik e lib sirkilasyon konesans lor lagrikiltir, e osi kimanyer progre syantifik kapav vinn o-servis byinet tu imin e pu enn lanvironnman kot pena polisyon.

KONESANS KI DEZA ENA
Dan Moris ena deza buku dimunn ki kone lor plantasyon ek lelvaz. Me guvernman pe tultan atak ti prodiksyon ki li par ti-planter, ti-elver pork ubyen ti-elver pul. Dan Montayn Ori, par exanp, dimunn pe aret nuri pul parski labutik koperativ nepli gayn drwa vann manze pul. Nu rapel kimanyer bann lotorite ti pe farus ti marsan dal puri dan Port Louis zis kan MacDonald ti pe instal li dan sa landrwa-la. Ena enn volonte politik dan guvernman pu detrir tu seki tradisyonel atraver bann sistem kuma kontrol fito-saniter. Zot ule fini ar tu sekter ki swadizan pa efisyan. Olye devlop volonte pu moderniz e rasyonaliz sa lagrikiltir tradisyonel-la, politik ekonomik guvernman MSM-MMM viz plito pu servi bann slogan kuma bio-teknolozi pu anfet amenn lafin sa sekter-la. Pozisyon ki Pravind Jugnauth ti pran kont metod tradisyonel dan plantasyon kan pe vot lalwa lor Organism Zenetikman Modifye (OGM) finn devwal sa politik-la byin. Zot ule detrir tu sa konesans ki buku planter ena lor kimanyer gard lagrin par exanp. Volonte politik ki zot ena se pu detrir sa konesans dan prezerv bon lagrin pu semans, ek ranplas li par seki prodir par Monsanto. Anfet Monsanto so lagrin byen suvan li enn kalite ki apel "terminator", e li riske eliminn tu lagrin ki planter finn servi depi plizir banane. Li vre ki lagrikiltir e lelvaz modern li forseman pu bizin fer lor enn gran lesel e pu nesesit gro investisman. Me sa pa vedir ki bizin eradik konesans e tradisyon ki finn devlope dan sa domenn-la. Li pa kestyon fez-awt lagrikiltir e lelvaz tradisyonel. Bizin batir lor konesans ek lexperyans ki deza ena. Veritab drayv guvernman MMM-MSM se pu prodir dapre filozofi WTO e non pa dapre progre syantifik. Pu zot se plito bann konsiderasyon komersyal ki prime, setadir prodiktivite, efisyans e profi.
Enn lagrikiltir ki lye ar transformasyon e prezervasyon li pa tutafe nuvo dan Moris. Li deza inplante isi, mem si li lor enn ti-lesel.
Dan Moris nu ena lavantaz ki deza ena enn long tradisyon konesans lor transformasyon e prezervasyon manze. Dimunn konn fer konfitir, zasar, kutya, konfi ar enn varyete fri e legim. Se lor baz sa kalite konesans-la ki sertin lantrepriz familyal finn met dibut bann komers konfitir, lazle, zi fri, fri kristalize, zasar, parfwa lor enn baz semi-indistriyel: swa dan bwat, dan po, ubyin sase plastik. Sa kalite teknolozi-la deza koni. Onivo lelvaz li parey. Ena zordi lizinn ki konn prodir dile pasterize, yaurt, manteg. Ena osi enn gran varyete prodwi apartir pul, pork, pwason, kamaron ki vande dan sase. Ena sertin sa bann prodwi-la ki pe mem exporte ver lezot pei. Tusala reprezant enn baz ki kapav servi pu devlopman enn lindistri transformasyon e prezervasyon pu marse lokal, rezyonal, pu kontinan Lafrik, e ayer.
Zordi kriz ki pe afekte bann pilye lekonomi pe kree kondisyon pu enn refleksyon lor devlopman lezot form lindistri.

SEKI GUVERNMAN BIZIN FER:
Bizin donn fasilite dimunn ki interese devlop sa kalite sekter-la lor enn baz indistriyel e syantifik. Kapav par exanp anlev tax lor tu masinnri ki servi dan sa kalite lizinn-la.
Bizin ankuraz sa lindistri-la pu itiliz bann form lenerzi non polyan ki pu diminye nu depandans lor prodwi petrolye.
Bann linstitisyon ki fer resers bizin gayn lankurazman pu oryant zot travay pu amelyor bann prodwi dan sa sekter-la. Bizin lesanz konesans ant Liniversite Moris ek planter e elver pu devlop bann metod pli rasyonel, ek pa zis tradisyonel.
Guvernman ti bizin donn fasilite pu dimunn al aprann dan Lasinn, Kiba e lezot pei ki byin avanse dan sa domenn-la.
Guvernman bizin donn fasilite neseser pu moderniz lagrikiltir e lelvaz dan Rodrig.
Donk bizin enn politik ekonomik ki ankuraz devlopman enn lagrikiltir syantifik baze lor konesans ki deza ena Moris, ki pu prodir pu marse lokal e pu exportasyon. Guvernman bizin investi dan sa kalite lindistri-la olye kontiyn depans par milyon rupi zis pu profi patrona textil, lotelri e tablisman.
Li pa ditu enn solisyon pu lans bann slogan kuma Guvernman pe fer lor "bio-teknolozi", ek li pa ditu enn solisyon pu vinn propoz itilizasyon nuvo teknolozi kuma OGM ki viz prinsipalman pu asir profi bann miltinasyonal ki kontrol sa teknolozi la.

DANZE OGM
Dan bann lane 90, bann laboratwar finanse par miltinasyonal finn dekuver fason pu modifye organism vivan zenetikman. Zot finn apel sa OGM (Genetically Modified Organism). Finn servi serten metod tradisyonel ek konvansyonel pu amelyor plant depi buku lane; me seki grav se kan fer transfer zenetik dan sekter alimantasyon. Zot finn servi sa nuvo dekuvert la pu met patant lor bann kitsoz ki vivan avek led OMC (Organizasyon Mondyal Komers). Apartir de sa form lagrikiltir, lanatir ek lasante dimunn lor bul later, li an gran danze.
Premye introdiksyon OGM dan Moris li ti fer par MSIRI an Me 1999 avek prezantasyon enn kann transzenik, ek a lepok pa ti ena kad legal pu kontrol resers. Swit a sa resers la, Maurice Le Court de Billot, reprezantan laboratwar Monsanto fer enn vizit Moris, ek deklare ki " 'Mauritius Sugar Industry Research Institute' est en avance sur les OGM en ce qui concerne la canne a sucre. Cela nous interesse" (dapre enn interview lagazet L'Express 22 Oktob 2000). Miltinasyonal kuma Monsanto, Novartis, Aventis pe fer tu pu ena monopol lor lagrin atraver kontrol lor so distribisyon. Kumsa zot pu kapav anfet ariv gayn kontrol nu alimantasyon. Guvernman Moris finn ed zot par pas enn lalwa "Genetically Modified Organism Act" an Mars 2004, ki donn enn kad legal ki permet itilizasyon, marketing ek aplikasyon OGM dan sekter alimanter ek agrikol. Nu bizin fer resortir ki sa lalwa la li an konfli avek Konvansyon Nasyon Zini lor biodiversite, ki apel 'FAO Concept of Farmers' Rights', ki dir ki bizin ena enn "Precautionary Principle" ki permet bann linstans konserne pu refiz prodiksyon OGM ek so komersyalizasyon tan ki pa finn gayn prev ki li inofansif pu lasante.
U modifye enn organism zenetikman kan u azut materyel zenetik ki sorti depi enn lot espes u enn mem espes. Par sa prosesis la, organism la prodir nuvo proteinn ki donn li nuvo fonksyon. Dimunn ki promuvwar itilizasyon OGM dir ki li donn enn meyer randman an term kalite ek kantite, li vinn pli rezistan kont bakteri, parazit, ek kondisyon klimatik. Zot osi dir ki OGM li kapav anpes lafaminn dan lemond.
Me seki zot pa dir, se ki
* Okenn komersyalizasyon OGM, li napa konsern randman manze. Li tuzur dan lintere profi miltinasyonal. Avek 99% dan bann lagrin OGM ki zot prodwir zot usi prodwir so insektisid ek so erbisid ki al zis ar sa kalite lagrin la, pu ki zot vann plis sa bann pwazon-la osi. E donk zot pu kontrol tu letap dan prodiksyon manze ki nu pu fer. OGM ki zot prodir se inikman seki rezistan a zot erbisid. Sa vedir li ankuraz planter servi plis erbisid ek pestisid. E se imin ki fini par konsom plis erbisid ek pestisid dan nuritir.
* Laplipar lagrin kinn modifye zenetikman kapav servi zis enn sel kut, sa vedir ki pu nu gayn lagrin pu prosen sezon, nu pa pu kapav uswa, nu pa pu gayn drwa servi lagrin apartir de bann fri nu rekolt presedan. Donk nu pu oblize re-al kot misye Novartis pu aste lagrin sak fwa ki nu fer semans, ek pri la pu depann zis lor li, ek suvan li ena monopol. Zot apel sa "Intellectual Property Rights" unyrn "Trade-Related Intellectual Property Rights" (TRIPS).
* Resers finn demontre ki avek labriz ek insekt polinater, bann plant transzenik finn kontaminn lezot plant natirel ki dan zot lanturaz. Sa debalans ekosystem par tuy sertin insek ek plant sovaz, li enn gran menas pu lekilib ekolozik ek pu lagrikiltir ki pa servi OGM.
* Zot pa finn fer okenn resers lor enn long peryod letan lor lefe ki OGM kapav ena lor dimunn. Kan enn syantist dan Langleter finn etidye linpak pomdeter zenetikman modifye lor lasante, li finn fer lexperyans ar lera ek finn obzerve ki konsomasyon OGM pandan 3 semenn finn retresi servo, duble groser pankreas ek afekte system iminiter sa bann zanimo la (See endnote).
* Sa prosesis la li ireversib parski bann plant la pu gard sa manipilasyon zenetik la pu tultan.
Tusala demontre ki avek itilizasyon OGM, risk lafaminn pu anplifye. Sa li akoz li antrenn destriksyon lanatir, ek li usi riske amenn danze direk ki OGM ena lor lasante tu dimunn. Mem san bann tel katastrof, nu pu viv dan enn depandans lor sa bann miltinasyonal ki pu kontrol nu alimantasyon. Dan lepok feodal bann senyer ti pe kontrol peizan parski zot ti dekret zot mem proprieter later, zordi zur zot desandan finn donn inpe later, me zot dekret zot mem proprieter lagrin semans, ek an plis zot pe detrir nu bul later.
Me deza ena enn muvman internasyonal ki pe reziste sa minmiz bann miltinasyonal lor lagrikiltir: enn muvman ki regrup peizan, planter, elver, sindika progresis, parti politik de gos, ekolozist, lorganizasyon zenn ek feminist. Dan Moris mem, nu finn retruv sa kalite regrupman progresis pu proteste ek met an gard kan Guvernman MMM-MSM ti vini ek so lalwa pu ofisyaliz itilizasyon lagrin ek prodwi OGM. Lalit ti parmi bann inisyater sa muvman la. Malgre protestasyon, lalwa la finn vote dan Lasanble Nasyonal an Mars 2004.

PROTESTASYON KOMIN
KONT BIL lor OGM (ORGANISM ZENETIKMAN MODIFYE)
Etan done ki deza ena sifizan prodiksyon alimanter pu tu dimunn lor bul later manze a-sa-fen, e ki problem lafin ek lafaminn dan lemond li plito problem politik distribisyon,
Etan done ki resers lor OGM li fer a 99% par konpayni prive miltinasyonal ki ena pu bi iltim fer profi pu zot gro aksyoner;
Etan done ki sa bann miltinasyonal ki dan prodiksyon semans (MONSANTO, etc), zot prodwir semans OGM a 99% pu toler zot erbisid (pwazon) kuma Round-up ubyen pu transform pye la limem an insektisid (ankor pwazon), setadir zot pe ogmant prodwi danzere dan manze;
Etan done ki sa bann miltinasyonal viz enn monopol lor prodiksyon semans, zot fer li ilegal pu reservi zot semans (atraver lakor WTO), ubyen inposib pu re-servi li (akoz li enn semans "terminator" e pa reprodwir);
Etan done ki letid dan Leta Zini fini demontre ki prodiksyon alimanter Amerikin finn kontamine dan enn fason buku pli vast ki syantist ti predir avan, atraver labriz ek insekt polinater;
Etan done insekt ki fer sa polinasyon la kapav limem afekte, sa kapav met an peril reprodiksyon agrikol lezot manze;
Etan done ki lanatir limem (odela de lagrikiltir) pe kumans afekte par OGM andeor kontrol;
Etan done ki system WTO ki vinn permet konpayni prive tir "patant lor zafer vivan", sa vedir sekirite alimanter bann lepep gravman menase;
Etan done ki lefe lor imen e so lasante, e lor zanimo, li totalman inprevizib, e etan done letid resan an Gran Bretayn montre ki finn ena ogmantasyon ka "alerzi" akoz OGM,
Etan done ki tu sanzman amene par introdiksyon OGM, li riske vinn ireversib akoz li rant dan matyer zenetik;

E, DAN KA MORIS,
Etan done risk enn boykot popiler dan Lerop ek ayer kont nu disik si li pa "GMO-FREE";
Etan done sansibilite turist a danze kontaminasyon par OGM,
Etan done ki Repiblik Moris konstitye par enn seri Lil ek Arsipel, nu ena posibilite enn lagrikiltir vreman GMO-FREE avek enn gran valer komersyal,
Etan done ki premye OGM ki pe trafike par MSIRI li finn fer pu rann kann rezistan a erbisid Round-Up,

NU BANN SU-SIYNE:
* Rezet tu propagann par konpayni miltinasyonal ek sekter prive lokal kumkwa pe fer OGM pu sanse diminye sufrans dan lemond
* Demand retre imedya Bil propose par Guvernman MMM-MSM-PMSD-FTS-Les Verts
* Demand ki Guvernman vinn delavan avek enn proze delwa ki:
(a) Exize ki tu manze inporte ena enn letiket ki li "GMO- FREE".
(b) Exize ki tu resers-ek-devlopman fer par Guvernman san okenn linfliyans ni larzan depi sekter prive ni konpayni miltinasyonal.
(c) Ki tu komersyalizasyon fitir plant OGM, ki pa neseser dan lemond zordi, li bizin fer avek "precautionary principle", setadir ki li devwar sa konpayni ki pu vann kiksoz ar piblik pu limem o-prealab vinn pruve ki li pena lefe nefast lor enn itilizater fitir.
Lalist lorganizasyon ki ti enndors sa Protestasyon Komin an Mars 2004:
Institute for Consumer Protection
Ledikasyon Pu Travayer
Rodrigues Government Employees' Association
Muvman Liberasyon Fam
Mouvement pour l'Autosuffisance Alimentaire
LALIT
ABAIM
Federation of Pre-School Playgroups

Dan lepase, parski lagrikiltir ek lelvaz finn fer lor baz komersyal pu profi, finn ena byen tigit reflexion lor ki manyer kapav integre diferan plantasyon ek lelvaz dan enn mem proze. Kann ki tablisman plante bizin profitab, plantasyon nuritir ki planter fer antreliyn bizin rantab, lelvaz ki tablisman fer bizin profitab. Sa labsans reflexion ek devlopman enn lagrikiltir integre, li byen grav pu Moris, etan done ki nu resurs an term siperfisi later kiltivab ek lezot fakter, zot evidaman byen limite.

LAGRIKILTIR INTEGRE
Sistem aktyel ziz prodiksyon agrikol par "profi" ki proprieter later fer.
Ena lezot fason ziz prodiksyon dan lagrikiltir.
Par exanp, li esansyel ki nu gete si sa prodiksyon la kapav kontinye. Sa apel "prodiksyon agrikol suteni" ubyen "sesteynebl". Li osi vedir, eski sa prodiksyon agrikol-la, li gard enn respe pu lanvironnman, pu ekolozi? Anplis de sa, li neseser asir proteksyon konesans imen, ki bann planter ek elver ena, e asir transmisyon sa konesans la depi enn zenerasyon a lot.
Ena buku lexperyans lor tu kalite lagrikiltir ki respekte sa bann kriter la.
Par exanp, ena bann "laferm integre" dan Lasinn. Laba, dan sa bann laferm integre-la, zot pa get zis profi lor marse, me zot get lezot kestyon osi. Eski pe protez furnitir dilo a lonterm? Eski ena gaspiyaz, kan li pa neseser? Zot re-alwe resurs, kan neseser; zot kapav ena enn pli gran ubyen pli tipti proporsyon travayer lor laferm la, ubyen dan lindistri asosye; resers osi, li liye ansam. Proporsyon dimunn lor resers, sa osi, kapav sanze - si gard respe pu sa lapros "integre" la. Resers li liye direk-direk avek seki pe pase lor terin plantasyon, e dan lizinn, dan realite. Li pa separe, kuma dan sistem kapitalis ordiner. Ena 100 milyon dimunn ki finn buze depi "on farm" ziska "off farm" dan agro-indistri dan Lasinn, san diminye prodiksyon agrikol. O-kontrer, li finn ogmant prodiksyon manze dan totalite so diferan form: dan bwat, frigorifye, friz-dray, konfi, sek, prezerve dan tu sort kalite fason.
Sistem kapitalis, li dir li pe rod "profi". Me seki pli vre se li rod ek gayn profi selman akurterm. Alonterm, li defisiter dan buku fason: li apovri later; li gat lanvironnman; li bes latab dilo suterin; li fini bann kreatir suterin ek seki anvole, e ki neseser pu lavi kontinye lor planet. Isi, li vo lapenn get seki finn arive dan Mid-West Leta Zini, kot finn telman apovri later (par plantasyon san reflesi, ek par tir petrol), ki zordi ena dezertifikasyon.
Dan Israel, lexperyans ki ti fer dan bann lane 1950 par bann koperativ Kibutz pu devlop laferm integre avek enn sistem irigasyon adpate dan Dezer Negev, montre kimanyer koperasyon e devlopman integre kapav develop nuvo sistem lagrikiltir. Sa lexperyans integre finn kontinye devlope par bann planter, fermye dan lezot rezyon lemond kot pena dilo kuma serten rezyon dan Lind, dan Lostrali.
Plante dan dezer, plante lor bann later arid e semi-arid, li ena dub valer. Enn premye valer se li permet develop bann semans ki reziste klima dezer, e lerla permet plante lor later kot dilo byin mizer. So dezyem pli gran valer alonterm se li anpes dezer invayir ankor plis later. Sa kalite vizyon alonterm li napa posib avek enn lagrikiltir ki baze lor zis fer maximum profi vit-vit.
Dan Moris, finn ena bann lexperyans kot ena lelvaz zanimo, anmemtan ki plantasyon, anmemtan ki nuri pwason. Proze St Martin enn parmi sa lexperyans-la. Kot seki weys dan enn kalite prodiksyon, san okenn fre, li resikle natirelman dan prosenn letap. (e.g. kaka pul vinn fertilizan anplas-anplas). Sa li ena lavantaz akoz li azut valer dan enn weys, ki fer li vinn itil. Olye servi fertilizan ki anmemtan kut ser, ki polye, e ki kapav fer ditor flora ek fona pu debon.
Sa kalite prodiksyon (kuma ena Lasinn ubyen Moris) kapav lor relativman gran lesel (kuma tablisman) ubyen buku diferan proze inter-liye (kuma ti-planter, ti-elver, ki kopere ansam dan enn mem prosesis). Get referans pu bann lartik analiz lor koperativ Plaisance & La Ferme Mixed Farming Society e lor lexperyans dan Lasinn.
Sa sistem la remet an kestyon propriete later. Enn proprieter teryen, li ena lintere akurterm. Li kapav ena plis profi par fer spekilasyon. Par exanp, li kapav anvi tap enn lamone lor enn IRS (Integrated Resorts Scheme), olye ki li devlop prodiksyon alimanter pu anrisi lekonomi pu tu dimunn. Tan ki later rest su kontrol sekter prive, li byen difisil pu gayn enn degre sekirite alimanter neseser pu enn pep. Fode nu al ver enn kontrol kolektif lor later, kote propriete osi byen ki kote kontrol.
Kan ena kontrol prive, seki arive se mazorite imen pena akse a later ditu. Sa vedir, li apovri kontribisyon ki tu dimunn ti kapav fer a devlopman agrikol ek ekonomik. Li limit krwasans prodiktif. Sa kalite devlopman ki dinamik-la, li vini atraver resers, obzervasyon, transmisyon konesans "milener".
Ena enn irzans dan sa travay la. Si nu perdi sa konesans "milener"-la, nu napa pu regayn li. Sa vedir nu riske vinn alamersi bann gran gran miltinasyonal, anrezistre dan Leta Zini, ki pe rod fer profi atraver anrezistre patant lor lavi (lagren, zanimo), e kot nu sekirite alimanter pu konpletman ipoteke.
Dan kontex aktyel, li inportan ki nu liye ansam avek kestyon lagrikiltir ek agro-lindistri, kestyon prodiksyon lenerzi osi. Bann surs lenerzi tradisyonel depi petrol importe pe vinn de plizanpli ser, ek pe prezant bann danze ekolozik grav ek ireversib. Alor li neseser ki nu reflesi lor enn politik pu purnisaz lenerzi, ki nuvo. Tu prodiksyon modern byen depandan lor lenerzi.

LENERZI RENUVLAB
Deba lor lenerzi parfwa enpe short-maynd. Byen suvan, li lor kestyon "pri" selman.
Dan kanpayn Lalit, nu ule liye de-trwa zafer inportan ansam. Furnitir kuran dan lakaz dimunn li enn drwa sosyal. Enn lanvironnman san polisyon ler, ni polisyon sonor, li enn "drwa anvironnmantal". Alor, nu pa kapav kantonn deba-la a kestyon pri de vant enn fakter dan prodiksyon (pu serten konsomater) ubyen enn komodite (pu lezot).
Dan kad enn seri ogmantasyon preske konstan papye lalimyer CEB, e fas a enn seri lamor fami antye ki servi labuzi pu lalimyer, fas a somaz agrandisan e travay deplizanpli preker, drwa a elektrisite (e lezot infrastriktir sosyal kuma dilo, telefonn, transpor) bizin sibvansyone. Tusala form parti dan drwa imen fondamantal. Dayer Moris enn sinnyater depi 1976 Konvansyon UN lor Drwa Sosyal ek Ekonomik.
An memtan, dan kad degradasyon lanatir par polisyon depi "fossil-fuels"; dan kad inplozyon iminan lindistri disik li-mem ki pe prodir enn parti kuran avek bagas ki reste dan prosesis fer disik, Lalit pe lans enn dub kanpayn: Kont privatizasyon CEB, e pu ki Guvernman ek CEB turn ver resers ek investisman masif dan surs lenerzi modern, prop e veritableman renuvlab. Fode pa nu vinn prizonye kann-akoz-bagas asterla, zis kan nu pe oblize sorti dan prizon kann-akoz-disik. Bizin liber later pu plantasyon alimanter.
Prodiksyon lenerzi renuvlab li kree lanplwa, e li an armoni avek enn devlopman pli seren lindistri turistik, parski so polisyon pu buku mwens. Lavenir li truv dan lenerzi renuvlab.
Nu bizin fors Guvernman pran so responsabilite. Dan tu pei kot ena lavansman ver Lenerzi Eolyenn par exanp, se guvernman laba ki pran ledevan: Lalmayn, Dannmark, USA, Lespayn, Lenn, G.Bretayn, Laoland dan enn premye tan, ek Lasinn, Kanada, pei Lamerik Latinn ek Lostrali dan enn dezyem tan.
Dan Leta Zini, pli gran Laferm Eolyenn (Wind Farm) dan lemond ti konstrir dan enn sel banane. E li finn kree par milye plas travay. An zeneral par milyon KWH verse dan grid nasyonal depi bann Laferm Eolyenn.
Deza Lenerzi Eolyenn pli bonmarse ki prodiksyon lenerzi par sarbonter (kan u inklir ku lasante pu travayer minn sarbonter). E dan prosenn 15 an, ku prodiksyon pu vinn 50% ku aktyel. Dan lane 2020, Eolyenn kapav prodir 10% bezwen lenerzi mondyal.
Dayer ariv 2010, 10% lenerzi Lerop pu sorti bann Laferm Eolyenn.
Moris, Rodrig ek Agalega gayn divan Trade Winds a titre depi Sid-Es, preske tut long lane. Li byen bon ki CEB pe planifye 3 tirbinn Eoliyenn dan Trefles, Rodrig. Me, li pa sifi.
Prodiksyon lenerzi par muvman lamer, li osi, byen interesan pu Moris, Rodrig ek Agalega. Kapav servi muvman vag (enn kalite tirbinn kot lamonte-desann sak vag servi kuma enn lafors pu vir li), ek osi servi pwisans sanzman lamare (lamare-monte, lamare bese) kot ena enn lot teknolozi. Gran Bretayn finn fek-la investi plis ki enn milyon liv Sterling lor enn zenerater baze lor lamare.
Kote lenerzi soler, ena 3 kalite. Dan Moris nu deza servi enn (lor lakaz pu sof dilo), me kapav osi sof dilo avek lapwi gran reflekter ki bwi dilo ase pu prodwir lavaper pu vir reakter mem sistem ki sarbonter. Trwazyem, ena pano soler ki ranpli enn batri -pu lalimyer, radyo, televizyon dan lakaz - ki deza servi Moris pu serten tib ekleraz lor sime.
Alor, anplas Moris kontinye aksepte vye, vye teknolozi (avek enn bon doz 'dumping' depi Lerop ek ayer), nu pe propoz investisman masif dan devlopman ek itilizasyon bannform lenerzi ki ena lavenir.

DEMAND LALIT
Ala bann veritab alternativ ki Lalit pe lans kanpayn pu promuvwar. Partu dan lemond, e dan Moris ek Rodrig li parey: Dimunn finn plen ar enn devlopman dan lintere profi enn poyne misye kapitalist. Nu finn plen ar bann Guvernman ki azir kuma fasilitater pu sa bann misye ki pe fer profi-la.
Lalit pe propoz pu mobiliz dimunn lor baz bann demand ki pu permet nu sorti depi sa espes "katastrof ekonomik" kot nu ete asterla, ek al ver enn veritab transformasyon demokratik ek sosyalist nu lekonomi. Dan kontext aktyel, lamas dimunn pu byen fasilman konpran natir tranzisyonel nu bann propozisyon. Setadir zot bann propozisyon ki pa zis rezonab, me zot indispansab asterla-mem. Sistem aktyel pu remet an kestyon par sa bann demand la. Sistem aktyel pa pu kapab rann latas. Me anmemtan zot bann demand ki pu selman kapav vinn enn realite kan rapor-de-fors sanze anfaver travayer ek lamas dimunn, ek kan nu reysi fer bann klas dirizant sarye fardo pu sorti depi kriz aktyel kot zot politik ekonomik finn amenn nu.

ALA NU BANN DEMAND EK PROPOZISYON:
* Wi! a konversyon a enn prodiksyon alimanter masiv atraver metod "organik" ek "green" lor enn lesel imans, pu marse lokal e sirtu pu exportasyon. (Sa lesel imans-la, kapav "gran inite" kuma tablisman aktyel, ek osi buku buku "inite pli tipti" ki travay ansam, kuma veritab koperativ.) Kumsa Moris kapav konturn dezast ki lindistri sikriyer pe fer fas avek demantelman Protokol Disik e anmemtan vinn an avangard prodiksyon alimanter ki "garanti-non-OGM" (GMO-FREE). Sa pu kree buku lanplwa, anmemtan gard Moris so eritaz natirel an armoni. Nu ena lavantaz ki nu pei li enn seri lil, alor nu lagrikiltir kapav proteze kont kontaminasyon OGM.
* Wi! a konversyon obligatwar tu ansyen mulen disik an lizinn agro-lindistri, sirtu pu exportasyon masiv. Sa pu kree lanplwa e amorti larwinn ki globalizasyon aktyel pe fane partu dan lemond.
*Kote Lapes, LALIT propoze ki Guvernman fors patrona investi dan lapes o-nivo indistriyel, ubyen Guvernman kapav investi limem. Bizin kumans exziz nu drwa a nu Zonn Ekonomik otur tu lil nu Repiblik, setadir inklir Chagos ek Tromelin. Chagosyen bizin gayn priorite pu travay dan tu devlopman ekonomik dan Chagos. Anmemtan Guvernman bizin investi dan baraswa, lelvaz pwason dan laferm marinn, plis transformasyon prodwi lamer, pa zis enn "Sea-Food Hub" ki kuma enn espes Zonn Frans pwason.
* Bizin ki Guvernman servi "Konpansasyon Eropyen" ki li pe negosye an esanz pu demantelman Protokol Disik, pu sa kanpayn prodiksyon alimantasyon debaz, e napa pu perpetye enn lindistri sikriyer gaspiyaz.
* Bizin enn "Optimal Land Utilisation Authority" ("Lotorite pu Rod Fason Optimal pu Servi Later"), plito ki enn "Sugar Authority", ki kadik.
* Bizin opoz tu nuvo "round" WTO ek sispann ansyen lakor WTO ziska enn "World-wide Social Audit".
* Non a privatizasyon CEB. Bizin ranvers sa prosesis la, e ranplas sa "Birokrasi CEB" par enn "CEB su kontrol demokratik". Wi! a devlopman masiv lenerzi ki "prop" ek "veritableman renuvlab" kuma lenerzi soler, lenerzi Eoliyenn, lenerzi lamer (tidal and wave energy). Kumsa Moris (avek enn CEB byen planifye) kapav sitye li kuma enn pei lavangard dan prodiksyon lenerzi prop, dirab ek bonmarse. Sa li pu kree buku lanplwa, anmemtan ki li diminye polisyon.
* Non a privatizasyon okenn nuvo sekter, e aret tu prosesis privatizasyon.
* Non a politik ki rod detrir lagrikiltir tradisyonel- Wi! a enn politik ki batir konesans syantifik lor konesans ek lexperyans ki planter, elver ek peser finn akimile lor enn long peryod.
* Liniversite Moris bizin oryant resers ver prodiksyon agrikol baze lor devlopman konesans tradisyonel, pa lor so ranplasman. Sa resers la bizin oryante ver sekter agro-alimanter plito ki ver prodwi ki ena zis valer azute komersyal a-kur-term.
*Bizin stop tu OGM ki fer lor baz profi. Guvernman bizin sanz lalwa lor bio-teknolozi pu ki li baze lor "precautionary principle". Moris bizin devlop enn marse pu prodiksyon agrikol ki "Guaranteed GMO-FREE".
* Bizin demar enn prosesis pu re-oryant institisyon ki finn met dibut pu sutenir Lindistri Sikriyer, pu diminye zot lanfaz lor disik, ek pu met plis zefor dan direksyon sutenir devlopman agro-indistri.
* Ena enn nesesite irzan pu met dibut enn form lasirans pu protez ek ankuraz bann planter ki angaz zot-mem dan prodiksyon agrikol diversifye.

TEKNOLOZI MODERN
Teknolozi modern finn kree kondisyon pu enn pli gran demokrasi dan zesyon lekonomi. Nu bizin gayn lemwayen politik pu nu exziz sa demokrasi la.
Progre teknolozik finn ogmant prodiktivite ase pu ki travayer ki dan prodiksyon ena zordi kapasite pu zer prodiksyon, anplas zis exekit bann instriksyon depi enn patron ki selman interese ek profi.
Kimanyer nu propoz fer sa?
Dan enn premye tan, Lalit dir ki Guvernman bizin fors tablisman (ek sekter prive anzeneral) kree lanplwa, prodir manze, investi dan lindistri agro-alimanter pu marse lokal ek exportasyon, e prodiksyon lenerzi prop renuvlab.
Me, antuka, li pa posib ki dimunn ki detenir later refiz prodir manze, kan ena dimunn ki ule prodir manze me ki pena later.
Li pa posib ki dimunn ki ena kapital pa kree lanplwa. E dimunn ki bizin lanplwa pena kontrol lor kapital ki zot-mem finn prodir.
Evantyelman sa sistem kapitalist ki zordi bankrut, pu bizin ranverse ek ranplase par enn sistem sosyalist ek otozere.

Enn de referans
1. Proze Laferm integre St Martin, Repiblik Moris
2. Listwar ek Analiz "Plaisance & La Ferme Mixed Farming Society" - Revi Lalit de Klas, Moris, Fevriye 1977, Nimero 4 paz 17.
3. Analiz lexperyans Lasinn ek laferm integre dan The State of Food and Agriculture 1998. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome. 1998. 373 pp.
4. AGRO-ECOLOGICAL FARMING SYSTEMS IN CHINA Edited by Li Wenhua, Chinese Academy of Sciences, Beijing People's Republic of China, pibliye dan MAN AND THE BIOSPHERE SERIES VOLUME 26
"Globalisation, Food Security and War" par Dr Vandana Shiva, Paz 30-31, Ledikasyon Pu Travayer