18.10.2016
Diskur Labyinveni pu Konferans Internasyonal LALIT lor Diego Garcia le 1 Oktob 2016 Gran Rivyer Nord Wes, par Alain Ah-Vee.
Lor nom LALIT mo swet labyinveni tu dimunn prezan. Nu salye sak dimunn ki prezan isi zordi dan sa 2yem Konferans Internasyonal Lalit lor Diego Garcia. Nu swet labyinveni tu manb, sinpatizan LPT, MLF, CTSP ek lezot lasosyasyon prezan.
E enn byinveni spesyal pu delegasyon Grup Refizye Chagos, enn grup avek ki nu finn ansam dan lalit pu liber Chagos, ar lekel nu finn travay ansam dan regrupman Rann nu Diego e ar ki nu finn tultan mintenir kontak.
Nu ena plezir osi akeyir parmi nu ansyin Prezidan Repiblik, Cassam Uteem, ki finn aksepte fer Diskur Luvertir nu konferans. Li ti osi prezan an 2010 pu fer Diskur Luvertir Premye Konferans LALIT lor Diego.
Nu ena plezir aster swet enn byinveni spesyal nu sink invite internasyonal. Mo pu dir ennde mo an Angle, “I would like in the name of LALIT and all partitipants present to welcome our international guests: Clare Bayard, Maricela Guzman, David Vine all three from the US, Wilbert Van der Zeijden from The Netherlands and Jammu Narayana Rao from India.” Zot tu finn fer enn gran kontribisyon pu zot ariv isi zordi pu partisip dan nu Konferans. Zot finn vinn Konferans lor zot prop fre. Sa Konferans la finn fer san okenn finans extern, gras-a zot kontribisyon, e gras-a buku travay volonter depi tu manb ek sinpatizan.
Nu finn inklir dan sa konferans la enn Expo foto lor lalit Chagos, ki finn prepare par Muvman Liberasyon Fam. Sa li enn lot form kontribisyon. Bann foto la finn fer par Vel Kadarasen, ki finn aksepte fer luvertir ofisyel Expo zis apre premye sesyon, setadir dan kumansman brek dezene. Atraver sa Expo la li enn fason pu gard vivan memwar sa long lalit ki finn ena ek pe kontiyne lor problem Chagos.
Ena osi enn Expo mesaz sutyin pu nu konferans ek lezot linisyativ anfaver lalit lor Chagos depi diferan grup ek individi dan lemond.
Nu finn inklir 2 seans fim lor Chagos, premye ki finn ena zordi gramatin kot nu finn gayn lokazyon apresye fim Paedar King “The Chagos Islands are Closed’’. Dime gramatin nu pe zwe fim byin koni John Pilger, “Stealing a Nation.”
Kom dabitid pu ena lamizik-sante. Nu pu ena plezir ekut plitar zordi Menwar ki pu sant enn morso ki li finn deza sante dan Lespayn ek lezot pei. Li lor Diego. Dime nu pu gayn plezir ekut Rajni Lallah ek Joelle Hosseiny. Zot sante li osi, li lor Diego.
Nu premye konferans lor Diego ti fer isi mem an 2010.
Zordi, an 2016, pandan 2 zur nu pu la pu ekut plizir kamarad ki finn analiz diferan laspe problem Chagos e ki pu partaz zot refleksyon ar nu; nu pu kapav osi partisip dan deba. Nu pu ena osi lokazyon partisip dan werkshop dime kot nu pu gete kimanyer fer swivi seki sorti depi konferans.
Kontex
Si nu prezan zordi dan sa konferans la li parski nu pe truv linportans reflesi ansam, truv nesesite partaz konesans, truv linportans pu ena interaksyon, pu devlop lyin, pu kordine ver aksyon ki kapav amenn dekoloniz Chagos e liber Diego, pu ki drwa de retur, drwa pu al Chagos dan dinite vinn enn realite pu tu Chagosyin, pu tu Morisyin.
Anfet sa konferans la ti sipoze ena lye an 2014. Akoz eseans pu sa bay ubyin laranzman illegal ant UK ek US pu servi Diego pe termine lafin 2016, e apartir 2014 ti ena 2 an pu sipoze reget laranzman la, sinon li revuvle otomatikman pu enn period 20 an. Me antretan eleksyon zeneral Desam 2014 inn vini alor nu finn bizin ranvway nu konferans.
Alepok nu ti kone ki, kan sa eseans 2014-2016 pe raprose, presyon depi Leta Zini ek Grand Bretayn pu ogmante lor Moris, ki pu ena tu kalite manev, infiltrasyon depi tulede pwisans. Sirtu USA, nu ti kone, pu sey aksantye so linfliyans dan Moris.
Zordi kan nu pe fer nu 2yem konferans nu pa ti kapav atann enn meyer tayming. Kan nu pe zwenn, la, kestyon dekolonizasyon Chagos lor azanda Lasanble Zeneral Nasyon Zini.
Anfet, alafin guvernman Moris finn pran linisyativ pu al ver met enn ka Lakur Internasyonal ICJ. Depi 1985 LALIT pe dimann ki Leta Moris met enn ka divan Lakur Nasyon Zini. Nu finn fer kanpayn pu sa, nu finn fer kol lafis antye Moris pu dimann met ka ICJ, plizir fwa nu finn ekrir formelman diferan Premye Minis pu anklans demars pu ki al ICJ. An 2010 sa demand pu al ICJ ti inklir dan Deklarasyon Gran Rivyer.
Nu ti kone osi ki kan met ka kont Britanik zot pu reazir. Nu ti kone zot pu maniganse, fer tu kalite manev kont Moris, kuma zot abitye. Lerla-mem ki nu bizin plis vizilan, ki nu bizin swiv depre seki pe pase. Sirtu fode nu expoz sa kalite manev depi UK ek US. Zordi an 2016, kan nu pe get seki finn pase onivo prosedir dan Lasanble Zeneral Nasyon Zini kumadir nu pe truv sa mem kalite trikmandaz, mem azisman Britanik abitye fer. Li vre ki kestyon suverennte lor Chagos ankor tuzur lor azanda Lasanble Nasyon Zini; li mem ena enn nimero, Item 87. Me deba ek vot lor sa item la finn ranvwaye pu ziska lafin Zin 2017. Li paret ki UK finn apros prezidan seans, Peter Thomson, e finn reysi gayn so lakor pu zel deba lor mosyon Moris. Li interesan note ki tusala pe arive kan expirasyon bay lor Diego pe aprose, ki sipoze lafin Desam sa lane la. E Moris ena deza zizman UNCLOS dan so faver, ki finn dir ki UK pa gayn drwa pran okenn desizyon konsernan Chagos san konsilte Moris. Si deba lor suverennte Chagos ti mintenir, li ti pu azir kuma enn presyon adisyonel lor UK, li ti pu met e UK ek US lor defansiv. Dayer Moris ti deza gayn buku sutyin pu so linisyativ al ICJ depi Muvman Non-aliyne, ACP, Grup 77+Lasinn, Linyon Afrikin, parlmanter pei Lafrik dan Commonwealth.
Li bon osi gard antet ki presyon ena lefe. Parfwa nu kapav panse ki lalit lor Chagos li enn afrontman inegal ant “ti puse” Moris ek zean US ek UK. Me zean osi parfwa tranble. Tutswit kuma Premye Minis, Aneerood Jugnauth anonse formelman dan Parlman ki Moris pe al ver met enn ka ICJ lor kestyon suverennte Chagos, UK ek US avoy zot emiser spesyal pu zwenn Premye Minis pu sey fer li sanz lide. Zot finn mem, pu premye fwa, pibliye enn kominike konzwin, kot US pran pozisyon lor kestyon suverennte lor Chagos anfaver UK, sa osi pu premye fwa, e zot tulde fer bann menas kont Moris. Enn reprezantan lanbasad UK dan Moris finn mem apel dirizan GRC, Olivier Bancoult pu sey intimid li akoz li ti’nn desid pu form parti delegasyon ofisyel guvernman Moris pu al Nasyon Zini.
Sa kalite manev depi UK-US li pa nuvo. Pandan 50an, lor problem Chagos leta Britanik ek ladministrasyon Amerikin finn servi mansonz, konplo, finn azir avek inpinite. Pa samem Lamerik ki ti deklare sanse zot bizin Diego pu instal pa plis ki enn sinp sant kominkasyon laba? Pa Britanik mem ki ti deklare ki sanse zame pa ti ena abitan permanan lor Chagos? Plitar pa UK ek US mem ki ti dir kan Diego pu nepli neseser pu defans Loksidan akoz lager frwad zot pu return Chagos Moris? Tusala ti nek mansonz. Diego zordi enn parmi bann pli gran baz militer US dan lemond. Zordi Lager Frwad finn termine me baz Diego ankor pe servi, sannkula zot dir pu konbat terorism. Anfet Diego pe servi pa pu bezwin defans me kuma baz pu atak lezot lepep, kuma dan Lirak, Afghanistan.
Leta UK ek US finn tultan azir an kasyet pu tu seki konsern Chagos ek Diego. Depi lane 70 plizir Premye Minis Britanik finn azir deryer ledo zot prop lepep, finn evit Parlman, pu kokin Chagos, pu demanbre teritwar Moris, pu anpes Chagosyin ek Morisyin gayn akse lor tu bann lil arsipel Chagos. Plitar zot finn servi mem metod pu konturn zizman lakur ki ti anfaver Chagosyin.
Leta UK ek USA finn azir kont Sart Nasyon Zini, kont plizir Rezolisyon vote par gran mazorite manb Nasyon Zini, kont Konvansyon lor Drwa Lamer, kont Trete Pelindaba pu enn Lafrik San Zarm Nikleer, kont konvansyon lor klesterbom ek minisyon anti-personel. UK ek USA zot pa bann leta ordiner. Nu pe gayn zafer ar bann leta bandi, bann leta orlalwa. Parey kuma Israel. Akoz samem li neseser batir e elarzi sutyin anfaver lalit pu dekoloniz e demilitariz Chagos. Pa zis sutyin depi pei dan Nasyon Zini, me osi e sirtu sutyin depi lepep diferan pei lemond, an partilikilye lepep dan Langleter ek Lamerik.
Akoz samem nu pe fer sa Konferans Internasyonal la. Nu bizin expoz e denons sa krim ki Leta UK ek USA finn komet kont Chagosyin, kont lepep Moris. E li pa enn krim ordiner, li enn krim kalkile, delibere pu kas teritwar enn pei, pu expilse par fors tu Chagosyin depi later kot zot finn ne ek viv pu instal enn baz militer lor sa later finn kokin la.
Pu fer fas sa kalite leta la, li neseser azir ansam dan fason konsyan. Li inportan agrandi sutyin pu travay e tu aksyon lor Chagos. Ena buku travay ki finn deza fer. An 2010 alafin nu Premye Konferans nu ti ena lakorite lor plizir demand ki nu finn reysi met ansam dan Deklarasyon Gran Rivyer. Dimunn prezan zordi finn resevwar enn kopi sa deklarasyon la lor fey kuler ver an 2 langaz. Zordi pu nu Dezyem Konferans, li enn lokazyon pu nu gete ansam ki nu finn reysi fer ek ki reste pu fer. Eski nu ena nuvo propozisyon pu azute par rapor a nuvo kontex zordi? Parey an 2010, li ti pu bon ki nu ena enn komite alafin sa 2yem konferans la pu re-aktyaliz sa Deklarasyon la anfonksyon derulman konferans e ki nu adopte alafin. Kuma an 2010 nu pu fer desort ki ena enn reprezantan Chagosyin kapav siyn ubyin enndors Dezyem Deklarasyon Gran Rivyer, si nu reysi sorti avek enn.
Nu swete ki nu konferans enn rankont konstriktif, ki li ed nu avanse dan lalit pu ki Chagos libere depi tu form lokipasyon militer inperyalis e tu opresyon kont Chagosyin ek Morisyin.
Mersi.