LALIT’s 10-Point Plan before PM Jugnauth’s “New Economic Miracle” Speech (in Kreol)
16.08.2015
Kan Premye Minis Aneerood Jugnauth pe vinn delavan avek so “2yem Mirak Ekonomik”, dan enn diskur planifye pu Samdi prosenn, kot li pu get ziska lan 2030, LALIT finn dres enn lalist priorite.
1. Premye priorite ki Guvernman ti bizin adrese, li kreasyon anplwa dan kad enn diversifikasyon agrikol masif, akonpayne par kreasyon lizinn pu prezerv/transform prodwi alimantasyon.
Pa kapav kontiyn akord sa monopol kolonyal lor preske tu bon later agrikol a kann-ek-disik – akoz sa sekter la nepli asir anplwa pu fami klas travayer. Dayer, prodiksyon alimanter ena enn dub lefe pozitif, osi, lor balans peyman – ki deza dan enn leta grav, parey kuma anplwa – setadir kan prodir plis prodwi alimanter, li anmemtan diminye deviz ki ale dan inportasyon manze, anmemtan ogmant deviz ki rantre kan export prodwi alimanter. Lindistri kann nepli, depi lontan, rekolte “tax sorti” pu Leta servi pu kuver fre kuma lasante ek ledikasyon, ki ti anparti “zistifye” tu sa proteksyon etatik ki Guvernman ti pe donn sa lindistri la, e tuzur pe donn li. Anfet, tu planter, depi so pli gran ziska so pli tipti, pe resevwar sibsid Guvernman pu kontiyn prodwir kann. Sa, li premye gran sanzman ki LALIT revandike: kreasyon anplwa dan domenn lagrikiltir. Enn lexanp pu fer sa vinn vre, se pu obliz tu tablisman ek gran planter amenaz, dan enn laps letan spesifye, tu zot karo kann pu ki plant prodwi alimanter dan tu antreliyn – repus kuma nuvo plantasyon kann, ki fer enn fwa 6-7 an.
Irzans sa premye priorite ki LALIT met divan, se lefet ki kriz sosyal dan lakanpayn pe vinn telman grav akoz mank “vizibilite” kote anpwla pu tu fami ki res vilaz. Sa insekirite-anplwa (deswit ek dan lavenir) pe prodwir tu kalite patolozi sosyal grav: lafami dan rezyon riral pe inploze; vyolans kuma zame pa ti existe finn eklate ant manb lafami e ant vwazin. LALIT apel sa sanzman la enn “nuvo zeografi ekonomik” ki finn devid lakanpayn de so gran anplwayer permanan, setadir tablisman, san kumans asir enn nuvo form prodiksyon itil. Anmemtan, gran Mall finn vinn instale dan rezyon riral, divan lizye sa lepep riral san anplwa stab. Guvernman pa kapav asize, les tu dimunn lakanpayn vinn travayer domestik pu dimunn ris, dan IRS, Smart Cities, ERS, Lotel, bengalo, etc. Bizin sirtu asir kreasyon anplwa dan nuvo prodiksyon pu fam, osi byin ki pu zom.
Inn ler pu Guvernman abandonn sa form statistik kuyoner, kot enn dimunn ena “anplwa” si li finn travay plis ki enn-ertan dan enn semenn avan lanket Guvernman. Sa form statistik pe maske rasinn tu sa problem sosyal ki LALIT pe atir latansyon.
2. Sityasyon otur Diego Garcia ek Chagos finn ariv enn moman kritik pu Leta Moris azir. (Get LALIT so risponns a deklarasyon Minis Gayan, dan Seksyon News.)
3. Guvernman finn finalman rekonet linportans ekonomik enn “kapasite inovatif” dan lepep, e finn mem kree enn “Minister Inovasyon” – mem si li plis ki 10 an depi LALIT pe truv linportans “inovasyon”. Asterla, seki inportan se pu liye sa “kapasite inovatif” ar itilizasyon lang maternel (Kreol, ek osi Bhojpuri) kuma medyom dan lekol. Sa demand la, li neseser akoz lespri imin, servo imin, kapasite reflesi imin – tu sa kapasite la – depann lor enn itilizasyon a ot nivo langaz ki zanfan ek adilt koze natirelman. Si lang maternel devlope a enn ot nivo dan lekol, inovativite a ot nivo vinn pli repandi, e osi miltilingwism a ot nivo vinn posib. LALIT pa pe dir ki langaz Kreol li bon pu zanfan ki pe gayn difikilte dan lekol – mem si sa osi li vre. Nu pe dir ki, kan itiliz lang maternel kuma medyom lekol, li permet zanfan briyan reflesi pu aprann, e nepli zis aprann par ker. Aprann par ker li tuf kreativite. Ala, kifer Guvernman bizin tutswit donn enn sinyal tu pedagog ek tu lingwis, ki zot bizin al etidye tu resers syantifik ki existe, e ki pruve ki lang maternel kuma medyom li amenn devlopman intelektyel a ot nivo, e amenn plis kreativite ek inovasyon.
4. Kote lozman, Guvernman bizin anonse tutswit ki li pu uver aplikasyon pu lakaz pu tu dimunn ki pe viv dan sere dan lakaz “zeritye” osi byin ki kuma lokater, “skwater”. Veritab problem lozman pe maske, kuma veritab problem “anplwa”, par enn fason erone pu gard statistik. Statistics Mauritius fer fos rut kan li poz kestyon “Eski u pey lokasyon?” dan so kestyoner, e kan u dir “Non”, li dir “Alor sa li enn proprieter lakaz.” Kestyon ki bizin dimande li “Eski u detenir kontra lakaz?” Bizin kree lozman pu tu dimunn ki viv dan sere, e dan insekirite. Bizin lozman ki “affordable” pu fam, sirtu fam ki ansarz enn fwaye. Kumsa ki fam pu kapav kit mari vyolan, par exanp.
5. Guvernman bizin deswit detrir so data-base santralize pu ID Card, kuma li finn promet. LALIT truv bizar ki Data Commissioner pe kontiyn pran data biometrik ar dimunn ki finn perdi zot ansyin kart ID, kan Zizman Lakur Siprem finn dir ki li ilegal ek anti-konstitisyonel. Kimanyer “se-fe-til”? Sa “consent form” pa kapav permet enn tel ilegalite traverse. Tu dimunn ki ena nuvo kart bizin zis servi li kuma enn Kart, san okenn data-base, si zame li tro difisil pu dis-aggregate tu sa data la. Dayer, nu pe al lor 9 mwa depi Lalyans Lepep o-puvwar, e li pankor reysi.
6. Swit-a vizit Xavier Duval dan Bethlehem dan Palestinn, kot li klerman finn, pu premye fwa, realiz enormite lokipasyon militer par Izrael, li finn ler pu Guvernman Moris pran linisyativ e, ansam ar lezot Leta dan Lafrik, kumans boykot Izrael e apel pu “sanksyon” total armaman.
7. Pu diminye kriz sosyal, kot ena buku ka “ras lasenn”, infraksyon, etc, e pu diminye britalite polisyer, e pu diminye nomb dimunn dan prizon initilman, LALIT propoze ki Guvernman Moris, swiv lezot pei eklere, e deswit de-kriminaliz itilizater ladrog. U.K. finn fer sa atraver enn sinp sanzman latitid dan yerarsi polisyer: “Komiser Lapolis” laba finn anonse ki so zom pu “okip” problem itilizater ladrog, selman kan li fini rezud tu lezot krim, deli, infraksyon kont lalwa. Setadir, nepli ena okenn purswit pu sinp itilizasyon. Lezot pei finn desid pu lezifere.
8. Lapolis bizin gayn drwa sindike e fer lagrev.
9. Fode pa Guvernman sumet divan exzizans erone FMI ek Labank Mondyal, ki pe sey fors Guvernman aret sistem pansyon iniversel, transpor gratis, lopital gratis, ledikasyon gratis. Fode pa Guvernman tom dan lozik ti-lespri, kot kasyet ogmantasyon dan prodiktivite travay, pu ki kapital finansye anpos tu benefis sa 30-an progre teknolozik la.
10. Guvernman bizin fer prodiksyon lenerzi prop (pa bagas, sarbon, delwil lurd, etc) ek proteksyon lanvironnman vinn so priorite, dan tu lezot desizyon ekonomik. Bizin diminye nomb veykil, e depans initil lor sime, dan kad enn program pu permet dimunn, inklir zanfan, marse e servi bisiklet partu dan pei. Kumsa kapav redonn lavi bann lavil ki pe mor enn lamor lant. Kumsa, kapav kree anplwa dan prodiksyon lenerzi renuvlab.
