10.09.2013
Reform elektoral li sipoze enn lokazyon pu amenn deba lor terin ,aprofondisman demokrasi. Demokrasi burzwa kuma li ete zordi byin limite: setadir enn eleksyon sak 5 an (amwin ena eleksyon antisipe) kot elekter dan sak 21 sirkonskripsyon vote, lerla ena kas bwat, kont vot (poling ek kawnting) ek kot fini avek enn Parlman kot reprezantan eli sak sirkonskripsyon syeze, kot ena formasyon enn guvernman par parti/lalyans ki gayn mazorite ek kot anmemtan ena nominasyon ziska 8 bestluzer lor baz kominote/parti.
Difikilte ki nu pe fer fas zordi, se olye ki reform elektoral vinn lor kestyon aprofondisman demokrasi, li ena tandans deraye: deba vinn lor terin ki pa liye avek reform elektoral avek lefe ki kumans diskit enn proze reform ki diminye demokrasi olye aprofondi li; uswa redwir deba la a zis enn laspe reform elektoral.
Mem aster-la, nu pe truve kimanyer White Paper lor reform elektoral ki Ramgoolam finn anonse pe vini dan enn drol moman: li pe vini kan guvernman apenn ena mazorite kan sanzman reform elektoral ekziz enn mazorite ¾. Ala detay lor reprezantativite sak parti onivo parlman;
PT:..........31
PMSD:... 4
MR:........2
MMM:....19
MSM:.....11
OPR:......1
FSM:..... 1
MMSD:..1
Dan sa kontext-la, deba lor reform elektoral, li pe plito santre lor lefe ek laspe politik plito ki gete kimanyer reform elektoral pu amenn aprofondisman demokrasi dan prosesis elektoral pu vot enn guvernman.
Deba lor reform elektoral ti parey an 2011 kan Ramgoolam ti konsyaman servi kestyon reform elektoral pu sey kas rimeyk MSM-MMM. E lapres finn tom ladan net: deba vinn santre lor “Eski reform elektoral pu amenn raprosman PT-MMM?”, “Eski li pu kas rimeyk MSM-MMM?”
Ek aster-la, avan White Paper gayn letan sorti, rimeyk finn fek bizin kolmat enn pozisyon konzwin pu sey bare kont dinamik politik lanons ki reform elektoral pe revinn lor azanda. Nu finn osi fek truve kimanyer Berenger pe bizin pran lapenn organiz konferans depres pu reponn Cassam Uteem ki ti komant reform elektoral dan enn program radyo parski li reprezant enn kuran andan MMM. Vedir pa zis rimeyk ki riske afekte politikman, MMM limem pe bizin bare kont divizyon dan so prop parti lor kestyon reform elektoral.
Deba lor konteni reform elektoral
Dan lepase, deba lor konteni reform elektoral finn sirtu presipite par diferan rapor sak guvernman:
Apre eleksyon 2000, guvernman MMM-MSM ti ena rapor Sachs ki li li ti komandite swivi par rapor Selek Komiti avek opsyon MMM (rapor Collendavelloo) ek opsyon MSM (rapor Leung Shing).
Pli resaman, guvernman Ramgoolam finn komandit so rapor – rapor Carcassonne - pu reponn a so preokipasyon pu fer enn reform ki donn li puvwar semi-prezidansyel kot li kapav nom minis non eli. Kan Carcassonne so rapor finn rezete par preske tu lafors politik (LALIT ti premye pu rezet sa rapor anti-demokratik ek farfeli-la), finn ena enn 2yem sezon kot Ramgoolam finn servi Sithanen kuma negosyater pu truv enn “lakorite” lor reform elektoral.
Kalkil politik
Dezyem difikilte avek deba pu reform elektoral, seki sak guvernman finn sey servi li kom pretext pu fer enn seri sanzman konstitisyonel dan lintere akur term zot parti: Ramgoolam, par ekzanp finn sey liye kestyon reform elektoral a sanzman Konstitisyonel pu enn 2yem Repiblik avek enn Prezidan ek Premye Minis ki partaz puvwar (enn lyin ant sa de kestyon ki Bizlall, Subron finn pret flan dan zot kanpayn pu 2yem repiblik).
Guvernman MMM-MSM ti fer parey apre eleksyon 2000 kan zot ti inklir sanzman konstitisyonel ek partaz puvwar ant Premye Minis ek Prezidan dan manda Sachs.
Redwir kestyon reform elektoral pu get zis enn sel laspe
Trwazyem difikilte se kan redwir reform elektoral pu get zis enn sel laspe ladan san gete kimanyer li kapav amenn plis demokrasi dan eleksyon, dan Parlman ek dan fason ki konstitiye enn guvernman.
Bann kes Rezistans ek Alternativ dan Lakur Siprem, Privy Council, ek Komite Drwa Imin Nasyon Zini ki finn repran an-long ek an-larz dan lapres finn ena tandans redwir deba lor reform elektoral a enn tel pwin ki li limite a get zis kestyon drwa pu poz kandida u/ek lor get zis laspe Bestluzer kominal kan anfet reform elektoral li kapav afekte demokrasi u non-demokrasi dan enn fason byin vast.
Dernye rawnd negosyasyon lor reform elektoral baze lor propozisyon Sithanen ti amenn lakorite ant PT ek MMM lor:
62 eli kuma li ete aster;
20 depite par sistem Reprezantasyon Proporsyonel (pu parti avek enn sey vot 10% lor baz enn lalis parti);
Reprezantasyon fam parey kuma sistem Aimée kote eleksyon rezyonal – setadir pa plis ki 2 zom u 2 fam par sirkonskripsyon.
Lor kestyon Bestluzer, pa finn ena lakorite:
PT – Ramgoolam finn anfaver fer sistem Bestluzer kominal fonn (“subsume”) dan Reprezantasyon Proporsyonel kuma Sithanen finn propoze;
MMM - Berenger li, finn propoz enn drol sistem kot se lider parti ki nom bestluzer lor baz kominote. Anka ena kontestasyon, li pe dir ESC ki bizin deside sipa bestluzer la “merit” so syez ek ki kandida bestluzer bizin zir afidavit pu afirme ki kominote li ete. Dan sa fason-la, kandida pa bizin mark kominote lor nomination paper, me sistem bestluzer kominal kontinye.
MSM – finn pronons li pu mintyin sistem bestluzer kominal. Li prefer enn sistem proporsyonel kot ena zis manb parti ki finn poz kandida dan enn sirkonskripsyon ki nome depite.
PMSD, apre depar Lindsay Morvan, PMSD finn pronons li pu mintyin sistem bestluzer kominal.
Kote LALIT
Nu pe anvi amenn deba lor enn reform elektoral ki kontenir enn aprofondisman demokrasi, ek pa limite a get zis lintere partizan a kur term u drwa pu poz kandida, u get zis sistem bestluzer kominal. Nu bann propozisyon ki nu finn prepare lor letan baze lor kanpayn ki nu finn amene lor mank demokrasi dan sistem elektoral, ek baze lor propozisyon ki nu finn devlope avek plis presizyon dan enn seri 6 reinyon uver avek partisipasyon militan lezot organizasyon demokratik. Nu bann propozisyon viz pu:
• Tir antrav antidemokratik ki anpes dimunn poz kandida (tir kriter lor langaz, literesi, kontra travay ki fer li difisil pu dimunn poz kandida libreman).
• Gard sistem sirkonskripsyon pu ki elekter ena kontrol lor depite: 4 depite par sirkonskirpsyon, 3 pu Rodrig ek 1 pu Chagos (Diego Garcia ek Chagos vinn enn nuvo sirkonskripsyon). Kan gard sistem sirkonskripsyon li obliz depite azir kuma enn “reprezantan” elekter dan so sirkonskripsyon. 4 kandida par sirkonskripsyon, li ariv 84 syez 21 sirkonskripsyon.
• Enn doz reprezantasyon proporsyonel pu ki plis kuran politik reprezante dan Parlman:
20 depite ki nome par Reprezantasyon Proporsyonel, me ki sorti depi lalist kandida ki sak parti donn Komisyon Elektoral an ord priyorite ki asire ki tu depite RP atase avek enn sirkonskripsyon.
• Pu konstitisyon ek kontrol lor enn guvernman dan enn fason plis demokratik: enn Spiker, Premye Minis ek Kabine Minis ki eli par Parlman, ek ki revokab par Parlman.
• Seki elir gayn drwa revoke ek pu ki ena kontrol permanan lor depite, Minis ek Premye Minis: pu ki elekter enn sirkonskripsyon gayn drwa revok so depite par petisyon elektoral.
• Pu ki Parlman (Lezislatir) ena plis kontrol lor lexekitif: limit nomb Minis (Pa plis ki 15 Minis lor enn Parlman 104 depite).
• Fini avek sistem bestluzer ki nepli pu ena so rezon det kan ena RP ek 4 depite par sirkonskripsyon.
• Asire ki ena fam kandida: altern jennder dan lalist parti pu Reprezantasyon Proporsyonel ki azute avek sistem Aimée ki deza pe servi kote eleksyon rezyonal (seki pu amenn parite).
Difikilte ki nu finn gayne dan nu kanpayn se ki dimunn anzeneral pa tro konpran prosesis elektoral u/ek pa konpran so lyin avek seki pe vremem afekte lavi dimunn (kuma problem anplwa, problem lozman, sekirite alimanter). Dimunn ki plis konpran prosesis elektoral ek kestyon demokratik se bann eli (kandida dan eleksyon zeneral ek lokal, depite ek ex-depite konseye u ex-konseye vilaz ek minisipalite) ek dimunn ki dan lasosyasyon demokratik ek sindika (ki ena lexperyans enn kad demokratik relativman plis avanse dan lasosyasyon ek sindika).
An 2010, nu ti deza invit asosyasyon ek sindika dan reinyon uver pu prepar nu propozisyon dan kad reform elektoral. Kan nu finn finaliz nu propozisyon, nu ti adres nu program a depite dan Parlman pu ki amenn deba lor sa terin-la. Nu ena pu gete kimanyer nu pu travay pu ki amenn kestyon reform elektoral lor terin aprofondisman demokrasi.
R.L.
Baze lor nots Ut 2013