Deba lor “Rezis” diferan dan Lang Kreol
14.02.2011
LALIT ena plezir pibliye enn lartik ki LPT finn avoy nu, e ki finn deza pase dan Le Mauricien paz Forum (Samdi 12 Fevriye, 2011). LPT finn gayn enn rijoynder byen interesan siyne E.R, ki li finn gayn permisyon depi ER pu pibliye. Langaz Kreol Morisyen aktyelman lor rebor rekonesans ofisyel.
Diferan “Rezis” dan Langaz Kreol Morisyin
Kan langaz Kreol Morisyen pe rant dan lekol kuma enn size asterla, e kuma enn medyom plitar, li byen inportan ki nu tu vinn okuran so diferan “rezis”.
Ki ete enn rezis? Rezis li “degre formalite ubyin informalite apropriye” dan nu koze. Nu servi diferan rezis dan diferan sirkonstans, diferan moman, divan dimunn ki ena diferan relasyon avek nu. Li depann osi komye dimunn prezan, e rezon kifer zot la. Pu diferan rezis servi diferan konstriksyon fraz, diferan vokabiler, osi byin ki diferan ton. Tu langaz ena diferan rezis.
Kan nu konsyan diferan rezis, sa kapav ed nu dan deba avek sa bann dimunn ki, dan zot linnyorans, tuzur mentenir ki Kreol enn langaz esansyelman “vilger”, esansyelman “informel”, “langaz lari”.
Seki arive pu langaz Kreol Morisyen, li partikilye. Dimunn dan serten klas sosyal, kan zot ule koz kiksoz formel, zot sorti dan langaz Kreol net, rant dan Franse. Zot evit sanz rezis dan Kreol. Lerla efektivman zot rezis formel an Kreol res pati.
Parfwa, sa sanzman la li institisyonalize. Kan, par exanp, Konstitisyon interdi langaz Kreol dan Parlman. Alor, pa gayn drwa servi li pu travay formel. Alor, depite servi li zis dan enn rezis siper-informel ek byen suvan vilger. Sa li nuri sa fos lide ki Kreol li “vilger” dan limem. Fos koroler ki Premye Minis Ramgoolam predir se, si introdir Kreol, Parlman pu vinn pli vilger! Me, seki pu arive se rezis formel depite pu epannwir byen vit.
Anu gete an plis detay ki sa vedir “rezis”.
Nu pran kuma lexanp degre formalite enn konversasyon kan kikenn donn nu nuvel enn lamor. Kan enn kamarad pros pe donn nu nuvel lamor enn kikenn pros ar nu ek pros ar li, zot tulede, nu kapav zis leve depi nu sez, ser li for, dir li kiksoz kuma, “Nu ale deswit”. Tu leres konversasyon li asyum. Alor ki, si enn etranze net vinn divan nu laport, prezant li, lerla anons lamor enn kamarad ankomen, kapav nu pu dir kitsoz buku pli formel, “Sa li enn nuvel byen trist. Mo apresye u finn deranze vinn dir mwa.” Rezis formel expoz konteni la kler. Li evit tu seki irelevennt. Li pa fer okenn asonpsyon. Nu truve, dan nu lexanp, ki odepar ena enn reaksyon formel a nuvel la limem. Li swiv par enn apresyasyon explisit pu demars sa dimunn ki finn pran lapenn vinn dir nu. Tusa akoz nu pa konn li. Donk sa realite sosyal diferan, li inflians ki mo nu swazire, ki striktir fraz nu servi. Degre formalite/informalite ki nu swazire pu servi, samem ki apel “rezis”. Rezis pli formel ki ena, pu swiv nu lexanp, li kan enn komantater radyo pe dekrir enn seremoni finerer enn Sef Deta pe travers Rut Rwayal divan li. Li pe koz ar enn piblik inkoni, dan enn moman solanel, kot tu pe arive dan enn fason rityel, ek lant.
Kuma nu finn mansyone, rezis formel Kreol li mwen devlope parmi sertin klas sosyal dan Moris, li vre. Sa li pa akoz langaz Kreol mank kiksoz. Non. Li akoz serten Kreolofonn dan sa bann klas eze la plizumwin inkonsyaman shifte ver Franse (ubyin “espes Franse”) pu sinifye rezis formel. So rasinn, li enn patolozi sosyal, pa lingwistik. Si zot ti servi Kreol pli formel, zot ti a devlop zot prop rezis formel an Kreol. Donk kumsa ki, pu zot, enn shif depi enn langaz ziska enn lot, li ranplas enn shif depi enn rezis a lot. (Purtan, kan li pe al avantire an Franse, li pa fasil ditu pu li, akoz metriz diferan rezis li difisil dan enn langaz etranze!)
Resaman, kan enn tole ti leve lor kestyon term “tonkin”, ti pe servi term la dan enn sante ki ti form parti enn spektak relativman formel divan invite formel dan kad enn evennman edikatif ase formel. Posib sa sante la pa ti apropriye (an term rezis) pu sa lokazyon la. Petet zanfan finn santi sa, e finn profite. Antuka, move zizman lor rezis, li pa enn rezon pu enn direktris lisansye kikenn! Sa mo “tonkin”, kan zanfan servi li antre-zot, li apropriye, parski sityasyon la informel.
Anzeneral “tonkin” servi dan enn rezis enpe badinaz mem. “Tonkin” pa enn term ki enn dokter pu anplwaye, par exanp, kan li pe dekrir sinptom enn pasyan ar enn koleg dan enn seminar. Li pu plito servi term “deryer”. Anmemtan, “tonkin” pa enn mo kareman vilger kuma “fes”. Li bon note ki “fes” byin informel, mem kareman vilger, an Kreol. Me, an Franse, par kont, “fesse” plito nert. Anfet, ant-ot li term anatomik. Pa tultan, natirelman, ki bann mo an Kreol “pli vilger” ki mo similer an Franse. Li varye. Par exanp “couillon” an Franse li byin vilger, alor ki an Kreol “kuyon” servi pu dir ki kikenn, ubyin u mem, bet e li pa vilger.
Donk rezis inportan.
Kan ti introdir “rezime an Kreol” lor MBC TV pu premye fwa, Jugdish Joypaul ti pyonye dan sa devlopman la. Dan kumansman so bann bilten ti parfwa sonn inpe frivol, mem zot ti an bon Kreol, ziska ki li ti vinn sansib a sa kestyon rezis. Enn lexanp enn rezis inapropriye ki MBC TV finn deza ena: “Saddam Hussein so nat dan kutvan” . Ler “linformasyon” li enn moman kot koz dan enn rezis serye, formel, nert, ek zist. Anplis, kan koz lor enn invazyon militer, li enn size grav, kot ena dimunn sufer, e li exziz enn rezis pli formel ki sa, “Rezim Saddam Hussein pre pu ekrule.”
Byin suvan dimunn felisit manb LALIT pu “zoli Kreol” zot koze lor radyo ek dan miting. Nu, dan LPT, panse ki dimunn persevwar sa Kreol la zoli parski manb LALIT finn devlop enn metriz diferan rezis. Avoka dan domenn kriminel, ek dokter lopital, zot osi, zot koz sa “zoli Kreol” la pu mem rezon.
Alor, li pa langaz Kreol ki vilger. Ena serten dimunn, sirtu sa enn-kar popilasyon dan klas eze, ki finn devlop enn move labitid negliz devlopman zot prop rezis formel dan Kreol. Anplis, ena serten lalwa ki paret pe ankuraz zot negliz rezis formel, par exanp, interdiksyon langaz Kreol dan lekol, Parlman, minits lasosyasyon. Pu sa rezon la ki LPT dir bizin tir sa bann interdiksyon la net.
Alain Ah-Vee, Lindsey Collen, Jean-Yves Dick
Zanvye, 2011
Rijoynder depi E.R.
Tudabor, mo tini pu remersye LPT pu so lartik interesan lor kestyon diferan rezis dan langaz kreol. Pa suvan ki nu gany bann refleksyon aprofondi ek debarase bann prezize lor kestyon langaz kreol e sirtu san partisip dan bann polemik steril.
Dan kestyon rezis langaz, ena enn laspe byen inportan ki neseser pu mansyone, se kestyon konotasyon enn mo. Sak mo dan nu langaz ena so bann konotasyon ki pe fer nu rapros li ek enn kantite kitsoz ki asosye ar li dan nu kiltir. Par exanp, mo soley dan kiltir morisyen ek dan kiltir franse, mem si mo la pe prononse parey, pa parey mem. Ena bann konotasyon diferan dan sak langaz ki pe koresponn ek pase sosyete la.
De lexanp pu swiv sa nide la ek pu ilistre diferan rezis langaz : «lanmerdma», dan langaz franse, li enn mo vilger parski andan li ena «merde», ki apel "mot de Cambronne" e ki pa gany drwa prononse an franse.
Kuma sa mo «merde» la napa existe dan langaz morisyen, eksepte pu lexpresyon «pa vo enn merd» ki resan e pa fer referans ek «mot de Cambronne», nu kapav konpran ki «lanmerdma» dan langaz kreol na pena okenn kote malpoli kuma li ena purtan dan langaz franse.
Si u pran enn lot mo kuma «makro» ki dan langaz franse li enn insilt byen byen grav, parski li fer referans a sa kalite zom ki apel sutener e ki amenn bann fam dan prostitisyon par lafors, okontrer dan nu langaz kreol, nu kapav tann li dan enn konteks afectif, kapav servi li pu deziny enn ti zanfan (“e ta, ti makro, vinn isi!”).
Nu kapav truve apartir sa bann lexanp la, ki rezis nu langaz morisyen li spesifik. Malgre sa e pu razut a seki LPT inn dir dan so lartik, ena buku dimunn dan Maurice ki pu servi bann konotasyon franse ek aplik zot dan rezis langaz kreol, seki apel enn interferans. Interferans li enn fakter diglosi dan langaz kreol parski li pu rod adopte bann konotasyon langaz franse dan langaz kreol, seki pe kre enn insekirite dan langaz kreol ki purtan pa ti pe existe.
Kumsa mem ale ale, atraver bann interferans lingwistik dan rezis langaz, ena enn iper koreksyon ki pu kre, parey kuma pu lezot langaz deor.
Kumsa mem, enn sel kut, makro ek lanmerdma, me usi tonkin, ki purtan enn mo manyifik, ek buku lezot mo ankor, pu vinn bann move mo, bann mo ki bizin pa servi... Sa interferans la pu vinn enn vre pertirbasyon kot diglosi ek insekirite lingwistik pu kre de tut pyes dan langaz. Seki dan langaz franse apel «langage châtié». Kifer diglosi ? Parski se tuzur enn rezis ki pu rod adopte bann konotasyon enn lot langaz ki otrefwa, ti langaz bann met. Sa interferans li danzere parski si li adopte par enn gran parti popilasyon la, li kapav manz manz langaz kreol petitapeti san nu rann kont, ziska tu dimunn adopte enn bann konotasyon ki dan enn lot langaz ek les so prop konotasyon teny. Danzere usi parski atraver enn nosyon «langaz châtié», nepli zis enn langaz prop ki pe prone, me san mem rann kont, se nide ki plis langaz la pu fransize plis li pu korek, seki pa parey ditu.
E.R.
